Pobierz MŁODA POLSKA i więcej Ćwiczenia w PDF z Sztuka tylko na Docsity! MŁODA POLSKA WPROWADZENIE DO EPOKI MŁODA POLSKA Źródła, wzory, inspiracje Antyk: ideał harmonii Biblia: Bóg jako Stwórca Średniowiecze: św. Franciszek Barok: bogactwo formy Romantyzm: idealizm, intuicjonizm, ludowość Daleki Wschód (Japonia, Indie): idea nirwany, grafika, sztuka użytkowa, dyscyplina warsztatowa Słowa klucze La Belle Époque, fin de siècle, nihilizm, pesymizm, dekadencja, symbolizm, nirwana, erotyzm, natura, sztuka, kult siły, filisterstwo, indywidualizm, subiektywizm, intuicja, instynkt, uczucia, kryzys, ból istnienia, irracjonalizm, jednostka, egzaltacja, etos walki, femme fatale, mezalians, taternictwo Ramy czasowe Europa: modernizm druga połowa XIX w. – początki XX w. Polska: ok. 1890–1918; jako początek wskazuje się również rok 1891 Ramy czasowe Młodej Polski mają charakter umowny. Na przykład za koniec epoki uważa się zakończenie I wojny światowej, choć zdaniem wielu badaczy tendencje modernistyczne słabną dużo wcześniej. Dewiza epoki „Choć życie nasze splunięcia niewarte, Evviva l’arte!” – Kazimierz Przerwa- Tetmajer Wojciech Weiss, Melancholik, 1898 NAZWA EPOKI W omawianym okresie występuje wiele rozmaitych, często sprzecznych ze sobą światopoglądów i poetyk, stąd na określenie epoki używa się kilku różnych terminów: Młoda Polska – nazwa wymyślona przez twórców epoki zgodnie z ówczesnymi trendami (np. Młoda Francja, Młode Niemcy, Młoda Skandynawia); odnosi się ogólnie do zjawisk kulturowych na ziemiach polskich; po raz pierwszy wystąpiła jako tytuł cyklu artykułów Artura Górskiego „Młoda Polska”, publikowanych w krakowskim „Życiu”; modernizm (fr. moderne ‘nowoczesny’) – nazwa podkreślająca nowatorstwo epoki; termin wieloznacznie rozumiany i definiowany w odniesieniu do literatury i poszczególnych dyscyplin artystycznych, obejmujący różnorodne, często sprzeczne, kontrastowe zjawiska; dekadentyzm (schyłkowość) – nazwa odnosząca się do postawy światopoglądowej występującej pod koniec wieku XIX, stąd też używane określenie fin de siècle (fr.; ‘koniec wieku’); neoromantyzm – nazwa stosowana w Polsce, zwłaszcza w odniesieniu do okresu po 1900 r.; Centra kulturalne Anglia: Londyn Francja: Paryż Niemcy Skandynawia Polska: Kraków, Lwów, Zakopane CENTRA KULTURALNE W POLSCE Główne ośrodki polskiej kultury modernistycznej znajdowały się na terenie Galicji (Kraków, Lwów). U stóp Wawelu powstawały liczne kawiarnie literackie (np. Jama Michalikowa – istniejąca do dziś) i kabarety (m.in. Zielony Balonik). We Lwowie działało kilka dużych wydawnictw, m.in. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Część życia kulturalnego przeniosła się do Zakopanego (przebywali tam na stałe lub czasowo m.in.: Witkiewiczowie, Tetmajerowie, Tadeusz Boy-Żeleński, Jan Kasprowicz, Henryk Sienkiewicz, Stefan Żeromski, Kossakowie, Karol Szymanowski, Mieczysław Karpowicz, Helena Modrzejewska). W okresie Młodej Polski narodziła się moda na pobyty w Zakopanem. Tytus Chałubiński – „odkrywca” Zakopanego – zalecał pacjentom, szczególnie chorym na płuca, klimat górski. Na Podhale ściągali kuracjusze, miłośnicy gór i artyści. Znawca folkloru góralskiego Stanisław Witkiewicz stworzył tzw. styl zakopiański. Powstało wiele znanych do dziś willi, m.in. Harenda Jana Kasprowicza, Atma Karola Szymanowskiego. Światopogląd idealizm irracjonalizm nihilizm Filozofia Arthur Schopenhauer Friedrich Nietzsche Henri Bergson Wzorzec / antywzorzec osobowy artysta filister SENTENCJE, ZŁOTE MYŚLI „A to Polska właśnie” – Stanisław Wyspiański „Miałeś chamie złoty róg” – Stanisław Wyspiański „Sami swoi, polska szopa” – Stanisław Wyspiański „A tu pospolitość skrzeczy” – Stanisław Wyspiański „Niech na całym świecie wojna, / byle polska wieś zaciszna,/ byle polska wieś spokojna” – Stanisław Wyspiański „Ale świętości nie szargać, / bo trza żeby święte były” – Stanisław Wyspiański „Przestałem się wadzić z Bogiem” – Jan Kasprowicz „Ludzie, kochani ludzie, / Gdybym tak mógł, jak nie mogę” – Jan Kasprowicz „Mów do mnie jeszcze” – Kazimierz Przerwa- Tetmajer „Fałsz, płaskość, marność, nikczemność, głupota” – Kazimierz Przerwa-Tetmajer „Trzeba rozrywać rany polskie, żeby się nie zabliźniły błoną podłości” – Stefan Żeromski Historia ruchy rewolucyjne w Królestwie Polskim pierwsza wojna światowa KALENDARIUM EPOKI Polska Świat 1894 wydanie drugiego tomu Poezji Kazimierza Przerwy- Tetmajera 1901 strajk szkolny we Wrześni (zabór pruski) 1905 ruchy rewolucyjne w Królestwie Polskim 1905 Nagroda Nobla dla Henryka Sienkiewicza 1918 odzyskanie przez Polskę niepodległości – 11 listopada 1914–1918 pierwsza wojna światowa 1917 wybuch rewolucji październikowej w Rosji Nauka i technika prace nad ogólną teorią względności odkrycie radu wynalazki: kinematograf, radiotelegraf, samolot KIERUNKI, PRĄDY, NURTY Realizm Kontynuacja kierunku, który rozwinął się już w pozytywizmie Naturalizm Kierunek w sztuce powstały w pozytywizmie. W okresie Młodej Polski wpływy naturalizmu można zauważyć u wielu twórców (Stefan Żeromski, Stanisław Władysław Reymont, Jan Kasprowicz, Gabriela Zapolska) Dekadentyzm (schyłkowość) Ruch światopoglądowy i artystyczny ostatniej dekady XIX w. kwestionujący prymat pozytywistycznego myślenia oraz materialistycznego poglądu, charakteryzujący się pesymizmem, zwątpieniem w celowość życia, negujący naukę i postęp. Dekadenci byli przekonani o rozkładzie, upadku oraz chorobie kultury i cywilizacji, cechowało ich poczucie daremności wszelkich ludzkich poczynań i zanik woli życia. Chorobą wieku było cierpienie na „infekcję smutku”. Ból istnienia starali się ukoić obcowaniem ze sztuką, alkoholem, narkotykami, skandalizującym życiem (Kazimierz Przerwa- Tetmajer, Koniec wieku XIX) Symbolizm Kierunek w sztuce rezygnujący z opisu, dążący do znalezienia równoważnika zjawisk niewyrażalnych wprost. Kluczem do poznania tajemniczych sfer bytu ludzkiego miał być symbol. Symboliści twierdzili, że sztuka realistyczna musi ustąpić sztuce symbolicznej, gdyż ta oddaje idee, a nie tylko zewnętrzną stronę rzeczywistości. Byli przekonani, że świat materialny, poznawalny ludzkimi zmysłami, jest jedynie złudną zasłoną. Sztuka, starając się wyrazić to, co niewyrażalne, musi uciekać się do sugerowania treści. Symbole (znaki rozpoznawcze, obrazy zastępcze) w Młodej Polsce miały charakter uniwersalistyczny lub narodowy (Jacek Malczewski,Błędne koło, Stanisław Wyspiański, Wesele) SYMBOL Motyw lub zespół motywów pojawiający się w różnych tekstach kultury (gr.symbolon ‘znak rozpoznawczy’), mający obok sensu bezpośredniego dodatkowe, ukryte znaczenie. W przeciwieństwie do alegorii nie jest ono ustalone na zasadzie konwencji. Symbol jest wieloznaczny, a jego różne sensy mogą być podstawą do równoprawnych, choć niekiedy całkowicie różnych interpretacji. Impresjonizm (impresja – krótkie, przelotne wrażenie) Kierunek w sztuce (głównie w malarstwie) oparty na założeniu, że nie istnieje obiektywny, jednoznaczny obraz rzeczywistości, zmienia się on bowiem w zależności od kierunku i kąta padania światła oraz od jego natężenia, stanu atmosfery, a także nastawienia patrzącego podmiotu. Artysta może więc odtworzyć tylko niepowtarzalne, ulotne subiektywne wrażenie. Impresjoniści poddawali się chwilowym nastrojom, lekceważyli kompozycję, stosowali barwy mało wyraziste, stonowane (półtony), kontury przedmiotów na ich obrazach były nieostre (rozświetlenie); niektórzy wykorzystywali technikę barwnych punktów (pointylizm, dywizjonizm). W literaturze prezentowali opis reakcji i przeżyć psychicznych, uczuciowy stosunek do rzeczywistości. Zamiast obserwacji i opisu świata, które miały prowadzić do zrozumienia, impresjoniści eksponowali przeżycia bohatera. Stosowano synestezję (fragmenty impresjonistyczne pojawiły się w prozie Stefana Żeromskiego, w malarstwie: Édouard Manet Śniadanie na trawie, Claude Monet, Impresja. Wschód słońca, Maki) SYNESTEZJA Wyrażanie doznań odbieranych jednym zmysłem w kategoriach doznań innego zmysłu, np. wrażeń słuchowych przez określenia wzrokowe (np. matowy głos). Ekspresjonizm (łac. expressio‘wyraz”, ‘wyrażenie’) Kierunek w sztuce, którego teoretycy twierdzili, że sztuka nie powinna naśladować rzeczywistości, lecz pokazywać wewnętrzne treści psychiki ludzkiej. Ekspresjoniści ukazywali świat przez pryzmat emocji, często negatywnych. Prowadziło to do przerysowań i deformacji (w literaturze Jan Kasprowicz, Hymny, w malarstwie Edward Munch, Krzyk) Franciszkanizm Nurt w literaturze wyrażający się postawą pogodzenia się ze światem, pokory wobec rzeczywistości przynoszącej zarówno cierpienie, jak i radość. Program wiary radosnej, prostej, pełnej miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa, afirmacji przyrody jako dzieła Bożego (Jan Kasprowicz,Księga ubogich, Hymn św. Franciszka z Asyżu) Secesja (oddzielenie, odłączenie, odseparowanie) Kierunek w sztuce występujący przeciw tendencjom akademickim i historycznym. Styl posługujący się linią falistą, płaską plamą, wątkami roślinnymi i kwiatowymi, pastelowymi barwami, ceniący asymetrię, niezwykłe proporcje, smukłe figury usytuowane w pustych przestrzeniach, odwołujący się do wzorów japońskich. Moda przełomu wieków w grafice, architekturze, sztuce użytkowej i zdobnictwie. Szczególnie oryginalny wyraz znalazła w plakacie i sztuce użytkowej (niektóre prace plastyczne Stanisława Wyspiańskiego, np. witraże) Henri de Toulouse-Lautrec, Moulin Rouge – La Goulue, 1891 Śniadanie na trawie (fr. Le déjeuner sur l'herbe) – obraz olejny francuskiego malarza Édouarda Maneta. < ARTYŚCI MŁODEJ POLSKI Na ziemiach polskich u schyłku XIX w., kiedy nadal działali Jan Matejko, Juliusz Kossak, Wojciech Kossak, Henryk Rodakowski, pojawiła się kolejna generacja wybitnych artystów: Józef Chełmoński, Aleksander Gierymski, Maksymilian Gierymski, Leon Wyczółkowski, Władysław Podkowiński, Jacek Malczewski, Wacław Szymanowski, Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański, Tadeusz Makowski, Władysław Skoczylas, Xawery Dunikowski. Pomnik Fryderyka Chopina w Warszawie autorstwa Wacława Szymanowskiego, 1926 (1958 – odrestaurowany po zniszczeniu czasie II wojny światowej) Stanisław Wyspiański, Wnętrze, 1899 LITERATURA MŁODEJ POLSKI ROLA TWÓRCY I TWÓRCZOŚCI Dominowały pesymistyczne, katastroficzne nastroje. Dekadenci, czekając na koniec świata, przedstawiali jego ciemne, brudne strony. Moderniści odcinali się od czasów minionych, zadaniem zaś neoromantyków było rozliczenie się z przeszłością i powrót do idei walki zbrojnej. Niektórzy, zmęczeni „infekcją smutku”, szukali sposobów wyleczenia się z pesymizmu, wracając do antyku lub idei św. Franciszka. niezaangażowaną – pokazywać bezsens istnienia, walczyć o wolność sztuki (artysta kapłan, „sztuka dla sztuki”, np. Confiteor Stanisława Przybyszewskiego), zaangażowaną społecznie – pokazywać sens działania dla dobra innych. Leon Wyczółkowski, Morskie Oko z Czarnego Stawu, 1905