Mloda-Polska.pdf, Notatki z Filozofia

Pobierz Mloda-Polska.pdf i więcej Notatki w PDF z Filozofia tylko na Docsity!

MŁODA POLSKA

 Ramy czasowe - przełom XIX i XX wieku

 Przyczyny narodzin epoki

gwałtowny skok demograficzny postęp techniczny demokratyzacja

poczucie zagrożenia jednostki i jej prawa do indywidualizmu

 Wybrane terminy związane z epoką

 dekadencja - ze średniow. łac. decadentia = odpadnięcie, odstąpienie, zmarnienie Rozkład jakichś wartości kulturalnych, społecznych, chylenie się ku upadkowi, schyłek  dekadentyzm - tendencje w literaturze i sztuce na przełomie XIX i XX wieku, wyrasta- jące z przekonania o kryzysie i upadku cywilizacji europejskiej. Nazwa od tytułu pisma formułującego po raz pierwszy program nowego kierunku (Decadent, 1889)  dekadent - przedstawiciel dekadentyzmu, schyłkowiec  terminy stanowiące nazwy epoki a) Młoda Polska - termin wprowadził młody publicysta Artur Górski (w innych krajach używano nazw analogicznych - Młoda Belgia, Młode Niemcy) b) neoromantyzm - tego terminu użył po raz pierwszy Edward Porębowicz, podkreślając związki epoki z romantyzmem c) modernizm - termin wprowadził Ignacy Matuszewski (modern - nowoczesny) d) fin de siecle - koniec wieku  cyganeria (bohema) - grupa ludzi połączonych wspólnym światopoglądem, przejawiają- cym się w określonym stylu życia (przeciwstawienie się panującemu porządkowi spo- łecznemu i moralnemu, kpina z mieszczaństwa, pesymizm, życie bez stabilizacji i troski o przyszłość)  impresjonizm - kierunek w sztuce, który odtwarzał rzeczywistość, wychodząc z zało- żenia, że świat nie jest statyczny. Chwila panuje nad trwałością, a każde zjawisko to jednorazowa, przemijająca konstelacja. Celem artysty jest utrwalenie przelotnego, chwilowego wrażenia Malarze - impresjoniści: Monet, Manet, Pissarro, Renoir, Degas  Symbolizm - kierunek w sztuce, który posługuje się symbolem jako środkiem wyrazu. Zdaniem symbolistów przeżycia są niewyrażalne, dlatego można je tylko przybliżyć, za- sugerować odbiorcy. Malarz - symbolista: Jacek Malczewski  Secesja - styl w sztuce, który posługiwał się linią falistą o niespokojnym rytmie i płaską, wyraźnie okonturowaną plamą. Artyści spod znaku secesji dążyli do stworzenia wspól- nego stylu dla wszystkich gałęzi sztuk plastycznych, łącznie z architekturą i rzemiosłem artystycznym  Ekspresjonizm - kierunek artystyczny, który stawia sobie za cel przekazywanie przeżyć jednostki w ich dynamice i bez względu na istniejące konwencje literackie. Posługuje się świadomą deformacją rzeczywistości i hiperbolizacją  Katastrofizm - koncepcja ideowo-artystyczna, która stawia pesymistyczną diagnozę współczesnej cywilizacji i oczekuje jej gwałtownego końca, spowodowanego przez jakiś kataklizm

 Wyróżniki epoki w literaturze

 skrajny indywidualizm  kpina z mieszczaństwa  pogarda dla utylitaryzmu  ludomania  fascynacja przyrodą, szczególnie górami  elementy pesymizmu

 Filozofia modernizmu

 Artur Schopenhauer - żył w romantyzmie, ale jego koncepcje zyskały popularność w modernizmie. Poglądy: Istotą ludzkiej egzystencji jest bezrozumny popęd, którego nigdy nie można zaspokoić.  Fryderyk Nietzsche  przekonanie, że Boga nie ma  koncepcja nadczłowieka - jednostka wyjątkowa, silna (siła biologiczna i duchowa) ma prawo zniszczyć wszelkie normy  Karol Marks  sytuacja ekonomiczna jest czynnikiem, który reguluje wszelkie procesy życia spo- łecznego. Nawet sztuka jest uzależniona od rozwoju materialnego  Henryk Bergson  prawdziwe poznanie dokonuje się dzięki intuicji  świat, przyroda - znajdują się w nieustannym ruchu. Rozwój wynika z tego, że jest im właściwy elan vital - pęd życiowy

LITERATURA POWSZECHNA

LIRYKA

Charles Baudelaire

 prekursor epoki  autor „Kwiatów zła” i „Paryskiego spleenu”  naturalizm wprowadzony do liryki (wiersz „Padlina” - w trakcie przechadzki bohatero- wie natrafiają na rozkładające się zwłoki kobiety)  elementy symbolizmu (wiersz „Albatros” - osobowość artysty przedstawiona jest tu jako ptak, któremu ogromne skrzydła przeszkadzają w chodzeniu po ziemi. Problem odtrące- nia artysty)  przekonanie o całkowitej niezależności i autonomii sztuki  najczęściej poruszane w jego powierzchni problemy: lęk przed śmiercią, rozkładem, ni- cością (wiersz „Zegar”)

Jean Arthur Rimbaud

 poeta francuski, jeden z głównych przedstawicieli symbolizmu  tworzył przede wszystkim między 16 a 18 rokiem życia  poezja skojarzeń, wizji, efektów dźwiękowych i kolorystycznych  „Statek pijany” - symboliczny wiersz o błąkającym się statku, którego załoga poniosła śmierć, a on zerwał się z holowników. Motyw wyzwolenia i wolności, ale także tęsknoty do zwyczajności

Paul Verlaine

 symbolista  przedstawiał nieuchwytne stany uczuć  ogromną rolę w jego utworach odgrywa układ brzmieniowy  przykład utworu: „Zachody słońca”

„Lubię, kiedy kobieta”  fascynacja pięknem ciała ludzkiego  odczucia związane z najintymniejszą sferą ludzkiego życia (motyw żądzy, rozkoszy)  świadomość podmiotu lirycznego, że zawsze będzie samotny. Rozkosz jest zapomnieniem tylko na chwilę

„Eviva l'arte!”  zestawia się tu dwa światy, dwa sposoby życia - artystów i filistrów, czyli mieszczan  świat mieszczan: „nędzny filistrów naród”, pasą brzuchy, tłum  świat artystów: żyją w nędzy („często na chleb braknie suchy”), ale są dumni, stoją ponad resztą społeczeństwa („w piersiach naszych płoną ognie przez Boga samego włożone”) „Melodia mgieł nocnych”  sytuacja liryczna - mgły pląsające nad Czarnym Stawem  elementy impresjonistyczne (malarskość spojrzenia)  ulotny obraz  rola światła (księżyc) i koloru (błękit)  muzyczna nastrojowość  powtórzenia, regularność w budowie (trocheje i amfibrachy)  dążenie do syntezy sztuk

„Na skalnym Podhalu”  zbiór opowiadań (proza!) pisanych w formie gawędy ludowej  cechy tego cyklu:  mądrość i bogactwo folklorystycznych spostrzeżeń pisarza  elementy typowo młodopolskie (wizja ludu, kult ludowej tężyzny)  stylizacja gwarowa  góry jako przeciwieństwo cywilizacji - świat dobra, piękna, prostoty, swobody

Jan Kasprowicz

Fazy twórczości:

1. okres realistyczny  sonety „Z chałupy”
2. okres symboliczny  cykl 8 hymnów zadedykowanych „ginącemu światu”  cykl 4 sonetów „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach”  poczucie kryzysu wartości  elementy impresjonizmu i symbolizmu
3. powrót do realizmu  cykl „Księga ubogich”  pogodzenie z życiem, idee franciszkańskie Ad 1  sonety „Z chałupy” to cykl utworów poświęconych wsi wielkopolskiej. Każdy sonet jest oddzielnym obrazkiem z życia tej wsi, wszystkie razem tworzą rejestr najistotniejszych jej problemów  zawarte są tu elementy realizmu i naturalizmu  sonet I  część opisowa: obraz wsi z oddalenia i w zbliżeniu. Świadome posługiwanie się efektem brzydoty („płot się wali”, „chude krowy”)  część refleksyjna: podmiot liryczny zastanawia się, czy nadejdzie czas społecznej sprawiedliwości

 sonet XXXIX  bohater - uczeń, który nie ma pieniędzy ani na jedzenie, ani na książki. Narażony na kpiny ludzi. Umiera na suchoty.  brak bezpośredniego komentarza odautorskiego „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach”  utwór symboliczny (wieloznaczny symbol krzaku róży i limby  elementy impresjonistyczne - te same motywy: krzak dzikiej róży i próchniejąca limba - ukazane w różnych porach dnia, w różnym oświetleniu  we wszystkich sonetach cyklu występują następujące motywy: próchniejąca limba, krzak dzikiej róży, szare załomy skalne. Ta sama myśl wyrażona została za pomocą czterech różnych obrazów, ale - z wykorzystaniem tych samych motywów  różne możliwości interpretacji symbolu np.:  życie i śmierć toczące się obok siebie  samotny człowiek wobec groźnego żywiołu życia, który widzi, że o wiele silniejsi padli pod ciosami losu  człowiek, który na przekór własnym lękom i świadomości śmierci stara się rozkwitać, tj. w pełni wykorzystywać własne życie  nierozerwalny związek życia i śmierci  dążenie do syntezy sztuk - uwaga zwrócona na barwę, dźwięk  sonet I cyklu  malarskość spojrzenia (ciemne skały, pawiookie stawy, pąsowa róża)  krajobraz surowy, statyczny i groźny  groza pejzażu (turnia śliska, wężowiska kosodrzewiny, zimna ściana) - obrazy bu- dzące niepokój  kwiat - samotny, senny, zadumany, lęka się  sonet II cyklu  sytuacja liryczna nie zmienia się, lecz teraz rzeczywistość tę widzimy w słońcu (krajobraz prześwietlony plamami słońca). Obraz typowy dla impresjonizmu  sonet III cyklu  odwołanie do zmysłu słuchu (onomatopeje np. świstak świszcze)  problem jednostkowej śmierci w obliczu świata (nic ona nie znaczy - drzewo umiera, a wszystko idzie dalej swym rytmem - kozice biegają, ptaki rozwijają swe skrzydła)  sonet IV cyklu  odwołanie do zmysłów węchu i słuchu  ulotny, impresjonistyczny obraz - rosa osiadła na płatkach róży, krople spadają na limbę (krople - łzy)

Hymny  hymn - uroczysta i podniosła pieśń sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee  cechy hymnów Kasprowicza:  różnorodne środki stylistyczne (np. apostrofy)  nawroty, przeplatanie się, przemiany motywów (np. wizja głowy Chrystusa, obraz Ewy i szatana)  obecność różnych kierunków artystycznych:  naturalizm (erotyka we fragmencie Ewa - szatan, opis zmartwychwstających)  ekspresjonizm  struktury pytajne i wykrzyknikowe  wiersz nieregularny, wolny  elementy stylizacji biblijnej

„Sonet szalony”  optymizm, nadzieja  szczęście daje sam fakt istnienia

Stanisław Wyspiański

 jeden z najwybitniejszych twórców epoki  malarz, grafik, scenograf, reformator teatru, liryk, dramaturg  jego twórczość nawiązuje dialog zarówno z antykiem („Noc listopadowa”, „Akropolis”), jak i z tradycją romantyczną  pragnął stworzyć „teatr ogromny”. W tym teatrze:  widz doznawałby przeżyć mistycznych  na scenie obok postaci realnych mogłyby występować zjawy, duchy przodków  na scenie przenikałyby się różne perspektywy czasowe i różne przestrzenie  teatr ten oddziaływałby na odbiorcę nie tylko poprzez słowo, lecz także dźwięk, obraz

„Wesele” A. Diagnoza postawiona choremu społeczeństwu  weselnicy to symbol wszystkich Polaków a chata bronowicka - symbol Polski  rozprawienie się z przeszłością i teraźniejszością, pokazana wizja przyszłości  pokazanie konsekwencji postawy lojalistycznej wobec zaborcy B. Nowy typ dramatu  dramat wizyjno-symboliczny. Rozgrywa się na dwóch planach: rzeczywistym i fantastycznym. Epizodowi przedstawionemu na scenie dodana jest rozległa perspektywa przestrzenie i czasu  akcja zredukowana, nie jest rozumiana jako ciąg przyczyn i skutków  symbolika  postacie symboliczne  sceny symboliczne  przedmioty symboliczne  rola scenografii, muzyki i tańca  stylizacja gwarowa

Geneza utworu  autonomia galicyjska (prof. Kleiner: „Wyspiański odkrywa niebezpieczeństwo połowicznej swobody politycznej, usypiające działanie tej niby-samodzielności w więzach obcego organizmu państwowego, kłamliwość i fikcyjność wyładowywania dążeń zbiorowych w odświętnym frazesie”)  ślub Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną, córką chłopa z Bronowic

Akt I  realistyczny  pokazuje chłopów i inteligentów w bezpośredniej konfrontacji (rozbicie mitu, którego wynikiem była ludomania - przekonania o możliwości sielankowego współżycia tych dwu grup społecznych)  rozmowa Dziennikarza z Czepcem pokazuje, że inteligenci lekceważą chłopów  rozmowy Panny Młodej z Panem Młodym uświadamiają fakt ich pochodzenia z róż- nych, całkiem odrębnych kręgów kulturowych

Charakterystyka chłopów

 pokolenie najstarsze (Ojciec, Dziad) - pamięta o rzezi galicyjskiej, ma świadomość, że niemożliwe jest porozumienie chłopów i inteligentów  pokolenie średnie (Czepiec) - ma świadomość narodową, chce podjąć walkę z zaborcą i czeka na znak od inteligencji. Ma też cechy negatywne (Czepiec jest popędliwy, awanturuje się)  młode pokolenie (Jasiek, Kasper) - chce uciec ze wsi, wzbogacić się. Jest chciwe i próżne Chociaż chłopi pokazani zostali w krytycznym świetle, jednak przede wszystkim podkreśla się ich pozytywne cechy - świadomość narodową i gotowość do walki

Charakterystyka inteligencji (warstwa ta została w utworze skompromitowana)  ich fascynacja wsią jako ucieczka od rzeczywistości  pogardliwe traktowanie chłopów  postawy dekadenckie (Poeta)  lojalizm wobec zaborcy (Dziennikarz)  bierność  pijaństwo (Nos)

Ocena poezji młodopolskiej

1. Rozmowy Maryny z Poetą (skompromitowanie hasła „sztuka dla sztuki”)  poezja nie dotyczy istotnych dla społeczeństwa spraw  jest niedostępna dla zwykłego człowieka  „próżność na wysokiej skale w swojej własnej śpiąca chwale”
2. Rozmowy Pana Młodego z Rachelą  prawdziwa poetyczność Racheli przeciwstawiona poetyzowaniu Pana Młodego. Wrażliwa Rachela potrafi dostrzec niezwykłość nocy. Pan Młody natomiast nie umie zobaczyć piękna w tym, co go otacza. Potrzebuje jakichś szczególnych źródeł natchnienia - dlatego żeni się z chłopką i postanawia zamieszkać na wsi

Akt II  symboliczny  pojawiają się w nim zjawy - postacie symboliczne. Są to uosobione myśli, tęsknoty, pragnie- nia, wątpliwości, wyrzuty sumienia bohaterów

Marysia, Widmo (Widmo to dawny narzeczony Marysi, który wyjechał do miasta i tam zmarł)  ten fragment utworu tworzy nastrój i przygotowuje do dalszych, dramatycznych scen

Dziennikarz, Stańczyk (nadworny błazen Jagiellonów, który w tradycji kulturowej funkcjo- nuje jako patriota i znawca arkanów polityki)  krytyka lojalizmu. Stańczyk uświadamia, że sfera myślenia o niepodległości stała się le- gendą, do której spełnienia nikt nie dąży. Ostro atakuje bierność pokolenia. Dziennikarz usprawiedliwia się poprzez odwołanie do historii i wini za obecną niewolę poprzednie pokolenia. Stańczyk - odwołując się do obrazu dzwonu Zygmunta - nakazuje szukać w polskiej historii momentów wielkich, podkreślających siłę i potęgę narodu. Widząc, że biernej i lojalistycznej postawy Dziennikarza nie może zmienić, Stańczyk ofiarowuje mu błazeńską laskę, by nią „mącił wodę narodową” (ironiczna ocena roli stronnictwa) Poeta, Rycerz (Zawisza)  Rycerz zarzuca Poecie niewykorzystanie szansy, jaką jest możliwość oddziaływania na ludzi. Poeta zaprzepaścił swój talent  w scenie tej porównuje się dawne pokolenia (odważne, bitne, dla których honor i godność były najwyższymi wartościami) z obecnym, biernym, nie dostrzegającym celu w życiu

Gabriela Zapolska

„Moralność pani Dulskiej”  nurt teatru naturalistycznego (wprowadzenie na scenę zwykłego życia zgodnie z przeko- naniem, że „teatr to zwyczajne ludzkie mieszkanie, z którego jedna ściana została zdjęta”. Bogactwo obserwacji obyczajowych, pełnia psychologiczna postaci)  treść: Zbyszko romansuje (fakt ten akceptuje jego matka - pani Dulska) z służącą Hanką, która zachodzi w ciążę. Pani Dulska, która niezwykle dba o to, co powiedzą o niej inni, pragnie ukryć ten fakt. Chce wyrzucić Hankę. Zbyszko, uniósłszy się honorem, stwierdza, że ożeni się z Hanką. Szybko jednak przystaje na pomysł matki, by Hankę odprawić, dając jej pewną sumę pieniędzy.  dulszczyzna (kołtuneria) - ciasnota umysłowa, obłuda, hipokryzja („brudy należy prać we własnym domu”)

Władysław Reymont

„Chłopi”  utwór otrzymał nagrodę Nobla  bohater utworu: wiejska zbiorowość. W powieści wyeksponowane zostały losy Macieja Boryny i jego syna Antka, żony Antka - Hanki, Jagny - żony Boryny i kochanki Antka  treść: stary wdowiec Maciej Boryna żeni się z najpiękniejszą dziewczyną we wsi - Jagną. Między nim a Antkiem dochodzi do konfliktu o majątek oraz Jagnę. Antek opuszcza dom ojca. Często spotyka się z Jagną, z którą romansuje. Gdy dochodzi do sporu z dworem o las (w lesie, do korzystania którego mieli prawo chłopi, pan rozpoczął wyrąb), Antek uczestniczy w bójce i zostaje uwięziony wraz z innymi chłopami. Stary Boryna choruje i umiera. Jagna prowadzi liczne romanse. Zostaje przez wieś ukarana (wywieziona na gnoju)  narracja  stylizacja gwarowa  różne typy narratora: młodopolski inteligent, wiejski gawędziarz, realistyczny obser- wator  kierunki artystyczne, które znajdują odzwierciedlenie w powieści  realizm (opisy życia i obyczajów wiejskiej gromady)  naturalizm (naturalistyczna koncepcja niektórych postaci np. Jagna - namiętna, pod- dająca się zmysłom i popędom. Naturalizm w opisie losów parobka Kuby, który sam ucina sobie nogę i żebraczki Agaty)  impresjonizm (opisy przyrody)  symbolizm a. scena śmierci Boryny (gloryfikacja postaci, symbol chłopa - wiecznego siewcy) b. symbolika ognia (siła niszcząca, ale i oczyszczająca. Kara. Podpalenie stogu przez Borynę, pożar zabudowań dworskich i stodoły wójta)  typowo młodopolska mitologizacja postaci chłopa  czas w utworze  nie jest dokładnie określony  wieś pouwłaszczeniowa  cztery pory roku jako klamra kompozycyjna (jesień, zima, wiosna, lato)  dwa sposoby opisywania rzeczywistości: a.tok (elementy niepowtarzalne - zdarzenia fabuły) b. rytm (zjawiska powtarzające się w określonych układach czasowych)  rok pracy na roli  czas będący wynikiem obrządku katolickiego  rok w naturze

 miejsce akcji: wieś Lipce  charakterystyka wiejskiej zbiorowości  zespalają się tylko w sytuacjach dla nich ekstremalnych (bór, sprawa kolonistów nie- mieckich)  wieś zhierarchizowana  moralność. Dotychczas w literaturze wywyższano chłopską moralność. W „Chło- pach” jedynie Kuba uosabia „anielską duszę” ludu. Mieszkańcy wsi są niesprawiedliwi (dążą do ukarania Jagny, na której skupiła się ich nienawiść i zawiść, nie dostrzegając przewin innych ludzi np. okrucieństwa rodziny Kłębów ograbiającej Agatę)  materialistyczne spojrzenie na świat, ekonomiczne myślenie (nieustanne kłótnie o ziemię. O znaczeniu we wsi nie decydują wartości duchowe, lecz ilość posiadanego gruntu)  konkretne jednostki są podporządkowane zbiorowości (jedynie Antek próbuje się zbuntować, ale i on ulegnie gromadzie - podczas wymierzania Jagnie kary będzie solidaryzował się ze wsią)  folklor w utworze  obyczaje towarzyszące ludzkiemu życiu od narodzin do śmierci  zabobony, wierzenia, medycyna ludowa  przyśpiewki, tańce  sposób budowania chałup i urządzania obejścia

Stefan Żeromski

 credo pisarskie: „Trzeba rozdrapywać rany, by się nie zabliźniły błoną podłości”  podstawowe tematy:  walka narodowowyzwoleńcza  problem krzywdy społecznej  sfera powinności inteligenta  cechy pisarstwa:  wprowadzenie liryczno-nastrojowego komentarza zazwyczaj przybierającego formę impresjonistycznie traktowanego krajobrazu  częste posługiwanie się ironią  ekspresyjny język, uczuciowe zaangażowanie i pasja  elementy realistyczne, naturalistyczne, impresjonistyczne i symboliczne „Rozdziobią nas kruki, wrony”  opowiadanie  treść: schyłkowa faza powstania. Andrzej Borycki (przybrane nazwisko Szymon Winrych) przewozi broń. Zostaje zamordowany przez oddział wojsk rosyjskich. Zjawia się chłop, który obdziera chłopa z butów.  problemy utworu:  nie rozwiązana sprawa chłopska jako powód klęski powstania  protest przeciw krzywdzie społecznej  oskarżenie pewnych grup polskiego społeczeństwa o przeciwstawianie się ideom wolnościowym (scena symboliczna - obraz wron)