Pobierz SYSteMY GOSpODArcZe. uWAruNKOWANiA A ... i więcej Notatki w PDF z Gospodarka tylko na Docsity! Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu ZESZYTY NAUKOWE 2011 (190) Aneta Kosztowniak Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego SYSteMY GOSpODArcZe. uWAruNKOWANiA A eFeKtYWNOść GOSPODAROWANIA Streszczenie: W artykule podjęto próbę przedstawienia teoretycznych zagadnień funkcjo- nowania systemów gospodarczych, uwarunkowań oraz aspektów określających ich efek- tywność. Celem artykułu jest również przedstawienie uproszczonej analizy efektywności systemów gospodarczych w krajach rozwiniętych (G7), w wybranych krajach transformu- jących się oraz komunistycznych w latach 1989–2009. Słowa kluczowe: system gospodarczy, gospodarka rynkowa, efektywność, wzrost gospo- darczy. Wprowadzenie Różnorodność systemów gospodarczych, prowadzona polityka oraz warunki oto- czenia determinują różne osiągnięcia gospodarcze. I chociaż współcześnie więk- szość systemów gospodarczych funkcjonuje w ramach modeli gospodarki ryn- kowej1 (uwzględniających liberalizm gospodarczy) [Ratajczak 2008, s. 47–64], to różny wpływ systemów politycznych, kulturalnych oraz innych uwarunkowań powoduje, że efekty gospodarcze i społeczne wypracowane przez gospodarki są odmienne. Nadal jednak droga budowania systemu gospodarczego uwzględnia- jącego założenia gospodarki rynkowej i konieczność przejścia procesu transfor- macji (politycznej i gospodarczej) wydają się optymalną drogą. Potwierdzeniem tego są między innymi wyniki gospodarcze osiągane przez kraje Europy Środko- wej i Wschodniej w latach 1990–2009 [Pacho 2005], ponadto przykłady rynków wschodzących (np. Chin, Indii, Tajwanu) również powinny być zauważane i wyko- rzystywane we właściwy sposób. 1 S. Swadźba [2007, s. 29–34] wyróżnia cztery modele gospodarki rynkowej: model społecz- nej gospodarki rynkowej (reński, dominujący w Niemczech oraz w pozostałych krajach Europy), model japoński (azjatycki, tzw. azjatyckich tygrysów), neoliberalny model gospodarki rynkowej ( anglosaski) oraz model państwa dobrobytu (nordycki/szwedzki). Aneta Kosztowniak182 Celem niniejszego artykułu jest próba przedstawienia teoretycznych zagad- nień określających mechanizm funkcjonowania systemów gospodarczych, w tym uwarunkowań oraz aspektów określających jego efektywność. W zakresie empi- rycznym, celem jest dokonanie uproszczonej analizy efektywności systemów gospodarczych w krajach rozwiniętych (G7), w wybranych krajach transformacji systemowej oraz komunistycznych w latach 1989–2009. 1. Systemy gospodarcze – ujęcie teoretyczne Badania prowadzone nad systemami gospodarczymi, ich istotą i porównaniami mają długą historię. Systemy gospodarcze ewaluowały, zmieniał się także sposób ich postrzegania, co przyczyniło się do różnych prób ich definiowania. P.A. Samuelson i W.D. Nordhaus [1989, s. 833–834] określają system gospo- darczy jako taki układ stosunków i organizacji, który kształtuje prawa i regula- cje rządzące działalnością gospodarczą, determinuje prawa własności czynników produkcji, rozdziela uprawnienia do podejmowania decyzji w zakresie produk- cji i konsumpcji, determinuje bodźce motywujące różne podmioty gospodarcze, a w ostateczności rozstrzyga kwestie, co, jak i dla kogo ma być produkowane. Według J.W. Bossaka [2008, s. 48] system gospodarczy oprócz ładu prawnego obejmuje podmioty gospodarujące i sieć ich wzajemnych interakcji i sprzężeń zwrotnych; to połączenie instytucji i sieci powiązań informacyjnych podmiotów gospodarujących w ramach mechanizmu rynkowego. Sieć interakcji systemu gospodarczego określają wolność gospodarcza, konkurencja, koszty transak- cyjne, ryzyko oraz motywacje i cele podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej. T. Kowalik [2005, s. 15] systemem gospodarczym nazywa zespół (kompleks) organizacji, gospodarstw domowych oraz jednostek ludzkich działających według określonych zasad, bodźców, nakazów i zakazów, w dziedzinie produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji dóbr oraz usług. Całokształt interakcji określa mianem rynku, który jest kształtowany przez konsumentów, gospodarstwa domowe, pod- mioty gospodarcze, organizacje gospodarcze, stowarzyszenia oraz państwo. Według M.G. Woźniaka [1992, s. 7] system gospodarczy to na ogół pojedyn- cza organizacja gospodarcza, jak przedsiębiorstwo, szkoła, szpital itp. Może być również traktowany jako całość gospodarki krajowej lub światowej. W teorii ekonomii funkcjonuje również cybernetyczne i instytucjonalne podej- ście do definiowania systemu gospodarczego. Podejście cybernetyczne koncentruje się na sterowaniu i regulowaniu systemu (układu), który zawiera w sobie sprzęże- nia zwrotne [Przelaskowski 1971, s. 27]. Reprezentantem cybernetycznego podej- ścia jest między innymi T.T. Kaczmarek [2004, s. 58–59], według którego system gospodarczy to idealna struktura, która reguluje całość relacji pomiędzy podmio- tami produkującymi i konsumującymi. Na tej podstawie powstają między nimi Systemy gospodarcze. Uwarunkowania a efektywność gospodarowania 185 Przełom w traktowaniu czynników kulturowych i roli kapitału społecznego jako istotnych determinant funkcjonowania gospodarki nastąpił wraz z dojściem do głosu przedstawicieli ekonomii instytucjonalnej, która wychodzi z odmiennych założeń w porównaniu z ekonomią neoklasyczną [Ratajczak 2006, s. 16–17]. D.C. North stwierdził [za: Piasecki 2003, s. 66], że kultura jest kluczem do zro- zumienia wpływu przeszłości na teraźniejszość i przyszłość. Zbiorowa wiedza tworzy doświadczenia zawarte w instytucjach, technologiach i sposobach działania oraz rozwiązywania problemu rzadkości w ekonomii. Własność oraz mechanizm koordynacji decyzji warunkują rodzaj systemu gospodarczego. Problemowi porównania efektywności własności publicznej i pry- watnej poświęcono wiele badań empirycznych, których wyniki nie są jednak do końca jednoznaczne [Bochańczyk-Kupka 2009, s. 64–76]. Wydaje się jednak, że przy „efektywnej konkurencji na rynku produktów i pod nieobecność istotnych niesprawności rynku przedsiębiorstwa prywatne mają przewagę nad publicznymi. Jeżeli jednak nie brakuje tych warunków, nie ma podstaw, aby sądzić, że któraś z form własności będzie efektywniejsza. Również w konkurencyjnym otoczeniu mogą występować przypadki, kiedy własność publiczna okaże się korzystniejsza” [Woźniak 2001, s. 330]. W procesie podejmowania decyzji, czyli w społecznym mechanizmie koordy- nowania informacji oraz podejmowania decyzji dotyczących produkcji i podziału [Kozłowski 2005, s. 18], są wykorzystywane trzy mechanizmy: rynek, planowanie ekonomiczne i tradycja (główny mechanizm w rolnictwie i nieformalnym sekto- rze miejskim w krajach słabo rozwiniętych). Regulatorami procesów gospodar- czych mogą być państwo albo rynek. W systemie gospodarczym należy określić, kto jest odpowiedzialny i w jakim stopniu za decyzje gospodarcze: państwo czy rynek. Obecnie w większości gospodarek na świecie takim regulatorem jest rynek, chociaż konieczność ingerencji państwa w gospodarkę nie jest już podważana (ze względu na zawodność rynku w wielu obszarach), natomiast spory wywo- łują zakres interwencjonizmu państwowego i rola państwa w procesie planowania decyzji i ich koordynacji. Liberalizacja i globalizacja wpływające na wzrost otwartości systemów gospo- darczych przyczyniają się do ograniczenia autonomii państw narodowych. Dere- gulacja wymusza dokonywanie wielu zmian systemowych. Podobnie integracja gospodarcza wiąże się z koniecznością dokonywania tych zmian zarówno w kra- jach integrujących się, jak i w zintegrowanych. Pomimo że w wyniku tych pro- cesów rola państw narodowych w obszarze systemu gospodarczego niewątpliwie maleje, mają one ciągle istotny wpływ na życie gospodarcze nawet w najbardziej liberalnych gospodarkach [Mitręga 2009, s. 125–137; Bossak 2008, s. 51–57]. A. Wojtyna [1997, s. 24–26] przytacza wyniki badań, które wskazują na dodat- nią korelację pomiędzy otwartością gospodarki a udziałem sektora publicznego. W tym kontekście stawia hipotezę, że w krajach bardziej otwartych poziom nie- pewności w gospodarce jest relatywnie wyższy, co zwiększa zapotrzebowanie na Aneta Kosztowniak186 aktywność państwa w ograniczaniu poziomu tej niepewności, przed którą stoją podmioty gospodarcze. Wybuch globalnego kryzysu finansowego z drugiej połowy 2007 roku potwierdza tę tezę. W obliczu tego kryzysu państwo tak liberalne, jak Stany Zjednoczone, zostało zmuszone do potężnej interwencji, w tym finansowej, w celu ratowania gospodarki. 3. Aspekty efektywności (optymalności) systemów gospodarczych Według M.G. Woźniaka skuteczne i efektywne systemy ekonomiczne muszą speł- niać przynajmniej pięć następujących kryteriów: 1) wzrostu produktu per capita, 2) wzrostu zrównoważonego, 3) stabilności wzrostu, 4) efektywności, 5) równości społecznej (szans). Dla trwałości wzrostu gospodarczego konieczne jest spełnienie kryterium efek- tywności, czyli gospodarka powinna podążać ścieżką zrównoważonego wzrostu. Wzrost zrównoważony, zgodnie z walrasowską koncepcją równowagi statycznej (zakładającej zrównanie się popytu i ceny podaży lub inaczej, równości popytu i podaży), obejmuje oscylowanie produkcji wokół równowagi pomiędzy popytem i podażą. W praktyce tylko w tym sensie równowaga może być właściwością systemów podlegających rozwojowi. Należy przy tym uwzględnić, że istnieją siły oddziaływania na ceny oraz wolumen popytu i podaży, na przykład wzrost liczby ludności, wzrost wydajności pracy oraz szoki po stronie podaży i popytu (wojny, zmiany ustawodawstwa itd.), które sprawiają, że istnieje jakaś ścieżka wzrostu gospodarczego, w ramach której produkcja oscyluje wokół równowagi. Ponadto brak związków teoretycznych wzorców równowagi oraz ich odpowiedników empi- rycznych w gospodarce doprowadziły do wypracowania przez teorię dynamiki systemów pojęcia „stanu normalnego” lub „ścieżki normalnej” jako warunków początkowych, wokół których musi oscylować system, jeśli ma spełnić warunki równowagi. Norma jest pojmowana jako przeciętny stopień odchylania się rów- nowagi od jej stanu walrasowskiego, ukształtowany w wyniku społecznego roz- woju i akceptowany przez społeczne konsekwencje lub brak skutecznego oporu społecznego. W tym sensie systemy gospodarcze mogą osiągać zrównoważony wzrost [Woźniak 2004, s. 32–36]. Stabilny wzrost gospodarczy obejmuje – oprócz wzrostu o stałych rocznych przyrostach procentowych (stabilnego deterministycznie) i jego szczególnego przy- padku, wzrostu zerowego – także wzrost oscylujący w niewielkim przedziale wokół pewnej średniej (stabilny w sensie stacjonarnym)3. Stabilny wzrost odnoszony 3 Teoretyczną podstawą analizy procesów wzrostu gospodarczego jest zwykle model Solowa- -Swana, zgodnie z którym stabilny wzrost ma miejsce wtedy, gdy tempo wzrostu zasobów kapitału (oszczędności wewnętrznych) jest tożsame z tempem wzrostu inwestycji (oszczędności odtworzenio- Systemy gospodarcze. Uwarunkowania a efektywność gospodarowania 187 do wzrostu PKB per capita, wymaga dla zapewnienia wzrostu poziomu życia ludności, aby długookresowe tempo wzrostu PKB przewyższało przeciętną stopę przyrostu liczby ludności. W rzeczywistości gospodarczej występuje wzrost nie- stabilny, to jest wzrost progresywny, degresywny lub wzrost rosnący lub malejący skokowo, gdy zmiany jego tempa z okresu na okres są znaczne. Dążenie do wejścia gospodarki na ścieżkę stabilnego wzrostu wynika z próby ograniczenia negatyw- nych następstw niestabilności, występujących na przykład w postaci dodatkowych kosztów społecznych i marnotrawstwa zasobów (bezrobocie, niewykorzystany aparat wytwórczy, bankructwo nieefektywnych przedsiębiorstw). Dlatego poli- tyka gospodarcza powinna zmierzać do redukcji niestabilności, do poziomu nie- ograniczającego długookresowego rozwoju i wzrostu dobrobytu ekonomicznego [Misala 2007, s. 36–41]. Efektywność na poziomie mikroekonomicznym oznacza, że uczestnicy gospo- darowania w podejmowaniu decyzji gospodarczych kierują się zasadą minimalizo- wania nakładów, aby uzyskać określony cel, lub maksymalizowania funkcji celu, gdy określone są nakłady. Takie zachowania oznaczają racjonalne gospodarowanie rzadkimi zasobami i wymagają systematycznego prowadzenia rachunku kosztów i korzyści dla dostępnych alternatyw wyboru oraz wyboru wśród nich rozwiąza- nia optymalnego (efektywnego). Na poziomie makroekonomicznym efektywność oznacza podążanie gospodarki ścieżką wzrostu gospodarczego, gwarantującego pełne wykorzystanie mocy produkcyjnych i zatrudnienie każdej osoby akceptują- cej ukształtowaną na rynku płacę [Misala 2007]. Dana gospodarka funkcjonuje w sposób efektywny, jeśli została osiągnięta efektywność statyczna, dynamiczna oraz podziału (dystrybucyjna). Efektywność statyczna według S.G. Kozłowskiego [2005, s. 27–28] mierzy proporcje pomiędzy wynikami i nakładami (np. ilość energii niezbędnej do wyprodukowania złotówki dochodu narodowego)4. Efektywność dynamiczna oznacza sytuację, w której gospodarka rozwija się we właściwym tempie, co oznacza, że społeczeństwo doko- wych) [Misala 2007, s. 253–254]. W niniejszym opracowaniu analiza tej zależności nie była badana ze względu na szerokie uwzględnienie wpływu akumulacji zewnętrznej na wzrost gospodarczy. Gospodarki otwarte (Stany Zjednoczone, Kanada, Japonia i inne) korzystają również z oszczęd- ności zagranicznych (kapitału zagranicznego), co oznacza, że nie występuje równowaga pomię- dzy oszczędnościami krajowymi a inwestycjami, które są wyższe, bo uzupełnione inwestycjami sfinansowanymi z kapitałów obcych. Chociaż w tych krajach w pewnym sensie, zauważalna jest prawidłowość założeń Solowa-Swana, że „im większa jest skłonność społeczeństwa danego kraju do oszczędzania, tym szybszy jest wzrost jego produkcji i dochodu narodowego”, ponieważ są to kraje rozwinięte (otwarte) o stosunkowo wysokiej skłonności inwestycyjnej. Ponadto zmiany oszczędności wewnętrznych decydują o ich ścieżce rozwoju gospodarczego, a wyniki badań empirycznych krajów OECD wskazują na wysoki poziom korelacji pomiędzy krajowymi oszczędnościami i inwestycjami (β = 0,89), co określa tzw. paradoks Feldsteina-Horioki. 4 W literaturze można również spotkać wyjaśnienie przedstawiane przez S. Swadźbę [2009, s. 111], że „efektywność statyczna oznacza sytuację, w której krajowe zasoby są w pełni wykorzystane do wytwarzania dóbr, na które jest zgłaszane zapotrzebowanie (bez zbędnego gromadzenia zapasów)”. Aneta Kosztowniak190 dem złożonym i dynamicznym, który jest elementem większej całości (systemu społecznego), należy mierzyć zarówno ekonomiczne, jak i społeczne efekty gospo- darowania. Pomiar tych ostatnich stwarza jednak najwięcej trudności. Próbą porównania efektywności systemów gospodarczych, przy uwzględnieniu interakcji z systemem politycznym, są przedstawione przez J.W. Bossaka [2008, s. 58–61] wyniki oceny systemów społeczno-ekonomicznych uwzględniające stopień wolności i swobody ekonomicznej. Dokonano przy tym podziału syste- mów na demokratyczne i niedemokratyczne. Podział ten zestawiono z poziomem dochodu per capita (wg PPP), przytaczając między innymi wyniki badań Heritage Foundation w zakresie Index of Economic Freedom. Wynika z nich, że w krajach demokratycznych, w których zakres wolności ekonomicznej jest na ogół znacznie szerszy i jakość instytucji lepsza, poziom dochodu per capita jest zdecydowanie wyższy niż w krajach niedemokratycznych. Index of Economic Freedom z 2007 roku uwzględnił podział krajów na cztery grupy: wolne, zasadniczo wolne, umiarkowanie restrykcyjne oraz restrykcyjne. Z badań wynika, że w krajach demokratycznych i wolnych ekonomicznie9 prze- ciętny dochód per capita przekraczał 30 tys. USD: w krajach tych zamieszkuje ponad 25% ludności świata (to głównie kraje Europy i Ameryki Płn. oraz Japonia). Grupa krajów demokratycznych i zasadniczo wolnych ekonomicznie10 osiągała dochód per capita w przedziale 5–25 tys. USD. Mieszka tam około 15% ludności świata. W tej grupie znajdują się przede wszystkim systemy forsujące akumula- cję, inwestycje i eksport, są to kraje w fazie prorynkowej transformacji. W grupie krajów umiarkowanie restrykcyjnych11 dochody per capita (wg PPP) wahały się w przedziale od 1,5 do 10 tys. USD. Obejmuje ona najludniejsze państwa świata: Chiny, Indie, Indonezję, Pakistan, Rosję, Kazachstan. Z kolei kraje niedemokra- tyczne, restrykcyjne12, charakteryzują się niskim poziomem dochodów per capita, pomiędzy 500 a 5 tys. USD (wg PPP). Grupa ta systematycznie się zmniejsza, 9 Do grupy krajów wolnych ekonomicznie w 2007 roku Heritage Foundation zaliczyła: Hongkong, Singapur, Irlandię, Luksemburg, Wielką Brytanię, Danię, Austrię, Stany Zjednoczone, Kanadę, Finlandię, Szwajcarię, Holandię, Austrię, Niemcy, Szwecję, Czechy, Belgię, Japonię, Norwegię, Portugalię, Hiszpanię, Słowację, Węgry, Polskę, Włochy oraz Francję. 10 Do grupy krajów zasadniczo wolnych ekonomicznie zaliczono: Izrael, Tajwan, Koreę Płd., Urugwaj, Botswanę, Armenię, Kuwejt, RPA, Chorwację, Grecję, Meksyk, Arabię Saudyjską, Peru, Bułgarię, ZEA, Boliwię, Gruzję, Malezję, Tajlandię, Liban, Brazylię, Turcję, Kolumbię, Rumunię, Kenię oraz Maroko. 11 Do grupy krajów umiarkowanie restrykcyjnych ekonomicznie zaliczono: Tanzanię, Filipiny, Tunezję, Ukrainę, Ghanę, Ekwador, Paragwaj, Argentynę, Azerbejdżan, Pakistan, Chiny, Mozambik, Wybrzeże Kości Słoniowej, Senegal, Mauretanię, Niger, Zambię, Kazachstan, Algierię, Kamerun, Ugandę, Indie, Rosję, Egipt oraz Indonezję. 12 Do grupy krajów restrykcyjnych ekonomicznie zaliczono: Angolę, Etiopię, Bangladesz, Wietnam, Kongo, Uzbekistan, Ruandę, Burundi, Syrię, Nigerię, Liberię, Laos, Kambodżę, Jemen, Kubę, Białoruś, Libię, Wenezuelę, Zimbabwe, Birmę, Iran, Koreę Płn., Sudan, Irak oraz Afganistan. Systemy gospodarcze. Uwarunkowania a efektywność gospodarowania 191 a liczba ludności ją zamieszkująca nie przekracza 5% ludności świata13. Jest to wynikiem nasilenia procesów transformacji politycznej i ekonomicznej (głównie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej) oraz procesu demokratyzacji, który objął między innymi NKP Azji. W ramach próby uproszczonej analizy efektywności systemów można uwzględnić również ocenę zmian tempa realnego PKB oraz DNB per capita za lata 1990–2009 przedstawionych w tabeli na następnej stronie. Wysokość i zmiany tych wskaźników w krajach rozwiniętych, transformujących się, rynków wscho- dzących oraz komunistycznych ujawniają konieczność przeprowadzenia reform instytucjonalnych, rozwoju rynku oraz zwiększenia własności prywatnej. Kraje rozwinięte (G7) reprezentują systemy gospodarcze funkcjonujące według czterech podstawowych modeli gospodarki rynkowej. Wybrane kraje transformujące się (Rosja, Polska, Turcja), które po 1989 roku podjęły proces transformacji, wybrały model społecznej gospodarki rynkowej. Kraje rynków wschodzących (Chiny14, Indonezja, Tajlandia oraz Indie), które również przechodzą proces transformacji gospodarczej i politycznej, chociaż w różnym stopniu, wybrały drogę azjatyc- kiego modelu gospodarki rynkowej. Z kolei kraje komunistyczne, funkcjonu- jące głównie w formie republik, to kraje, które są na początku drogi procesów transformacji, w których nadal panujący ustrój polityczny wpływa silnie na sferę gospodarczą. Funkcjonowanie krajów w różnych systemach (modelach) gospodarczych ujaw- nia ogromne dysproporcje gospodarcze [Kosztowniak 2010, s. 189–200] i docho- dowe oraz uzasadnia dążenie do gospodarki rynkowej, przy właściwym (stopnio- wym) procesie transformacji. Jak wynika z danych tabeli, mieszkańcy krajów rozwiniętych (G7) dysponowali kilkakrotnie wyższym DNB niż mieszkańcy krajów transformujących się, rynków wschodzących oraz komunistycznych. Potrzebę transformacji uzasadnia więc ist- nienie między innymi ogromnej luki dochodowej. W 1989 roku DNB mieszkańca Polski wynosił zaledwie 9,7% dochodu mieszkańca krajów rozwiniętych, a po przeprowadzeniu transformacji wzrósł do 38% w 2000 roku oraz do 47% w 2008 roku. W latach 1990–2009 szybki wzrost gospodarczy osiągnęły rynki wscho- dzące, w tym Chiny, które utrzymywały w tym okresie średnie roczne tempo realnego PKB na poziomie 9,8% oraz zwiększyły DNB na 1 mieszkańca z 350 USD w 1989 roku do 2330 USD w 2000 roku oraz do 6020 USD w 2008 roku. Zdecydowanie niekorzystnie pod względem dobrobytu społecznego wypadają natomiast kraje komunistyczne (Angola, Etiopia, Mozambik). 13 Index of Economic Freedom 2007, Heritage Foundation, s. 21. 14 Chińska Republika Ludowa od grudnia 1978 roku zaczęła odchodzić od komunistycznej orto- doksji i powoli przekształcać się w gospodarkę rynkową (czyli proces transformacji rozpoczął się w Chinach o dekadę wcześniej niż w większości krajów Europy Środkowej i Wschodniej). Aneta Kosztowniak192 realny pKB w grupach krajów oraz w wybranych krajach rozwiniętych i rozwija- jących się w latach 1990–2009 oraz DNB na mieszkańca w latach 1989, 2000 i 2008 (w % oraz według ppp w uSD) Wyszczególnienie średnie roczne tempo realnego PKB w latach 1990–2009 (w %) DNB na 1 mieszkańca wg ppp (w uSD) Dynamika DNB (w %) 1989 2000 2008 2000 2008 Kraje rozwinięte 2,4 18 330 27 115 37 141 148 137 Kraje G7 Stany Zjednoczone 2,7 20 910 35 190 46 970 168 133 Wielka Brytania 2,4 14 610 25 590 36 130 175 141 Francja 1,8 17 820 26 380 34 400 148 130 Niemcy 1,8 20 440 25 670 35 940 126 140 Włochy 1,3 15 120 25 370 30 250 168 119 Kanada 2,5 19 030 27 630 36 220 145 131 Japonia 1,5 23 810 25 910 35 220 109 136 Kraje transformujące się –0,6 … … … .. … … Wybrane kraje transformu- jące się (1) Rosja –0,5 2 650 (2) 7 430 15 630 280 210 Polska 3,2 1 790 10 410 17 310 582 166 Turcja 4,4 1 370 8 720 13 770 636 158 Wybrane rynki wschodzące Chiny 9,8 350 2 330 6 020 666 258 Indonezja 6,1 500 2 240 3 830 448 171 Tajlandia 4,9 1 220 4 610 5 990 378 130 Indie 6,3 340 1 500 2 960 441 197 Kraje komuni- styczne Mongolia 2,9 … 1 790 3 480 … 194 Kuba (3) .. … … … … … Poza euro- pejskie kraje komuni- styczne Afganistan 6,2 … … … … … Angola 2,4 610 1 850 5 020 303 271 Kambodża 7,0 … 860 1 820 … 212 Etiopia 5,4 120 460 870 383 189 Mozambik 7,3 80 420 770 525 183 Nikaragua 3,1 340 (2) 1 780 2 620 524 147 (1) W latach 90. XX w. Rosja, Polska oraz Turcja były wykazywane w grupie krajów transformujących się, od 2004 r. MFW uwzględnia je w grupie rynków wschodzących. Zob. World Economic Outlook, Public Debt In Emerging Markets, IMF, September 2003, s. 164 oraz World Economic Outlook, Advancing Structural Reforms, IMF, April 2004, s. 177. (2) Dane za 1994 r. (3) Dla Kuby brak danych statystycznych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: World Development Reoport 1991, World Bank, Oxford University Press, Washington D.C., 1991/06/30, tab. 1, s. 202–220 (dane za 1989 r.), WDR 1996, World Bank 1996, tab. 1, s. 188–189, World Development Indicators 2010, World Bank 2010, tab. 1, s. 378–379 oraz Key Development Data & Statistics, World Bank, http://web.worldbank.org (2010.08.30). Systemy gospodarcze. Uwarunkowania a efektywność gospodarowania 195 nurtu. Funkcjonuje tradycyjne podejście do definiowania systemów, odwołujące się do megasystemów (kapitalizmu oraz socjalizmu i komunizmu) oraz nowoczesne, uwzględniające cybernetyczne i instytucjonalne podejście (rozważane często w okresie obecnego kryzysu). W rozważaniach na temat efektywności systemów gospodarczych podkreśla się spełnienie przez system przynajmniej takich kryteriów, jak: wzrost produktu krajowego brutto per capita, wzrost zrównoważony, stabilność wzrostu, efektyw- ność oraz równość społeczna (szans). Gdy system ekonomiczny spełnia te kryte- ria (warunki sprawnego funkcjonowania), wówczas gospodarka może podążać ścieżką zrównoważonego wzrostu gospodarczego, a mechanizm regulacji jest sta- bilny. W rzeczywistości gospodarczej każdy system (kraj) w innym stopniu spełnia ww. kryteria, a przez to jest bardziej lub mniej efektywny. Trudno jest całkowicie spełnić te kryteria i raczej dąży się do ich optymalnego wypełnienia. Wybuch globalnego kryzysu finansowego z drugiej połowy 2007 roku podważył sprawność systemu gospodarki rynkowej, wywołując dyskusję na temat potrzeby zmian zarówno w polityce ekonomicznej, jak i w teorii ekonomii. Postulowane jest rozszerzenie paradygmatu ekonomii głównego nurtu między innymi o kapitał społeczny i instytucje tworzące ład rynkowy, rozważane przez nową ekonomię instytucjonalną. Wśród wielu propozycji zmian kluczowe jest nowe spojrzenie na rolę państwa w gospodarce i odejście od dychotomii, czyli traktowania rynku i państwa w kategoriach alternatywy. Zdaniem M. Ratajczaka, w gospodarce, która stanowi jeden z podsystemów całego życia społecznego, potrzebny jest rynek jako mechanizm podstawowy z punktu widzenia zapewnienia mikroekonomicz- nej efektywności. Potrzebne jest jednak także państwo jako instytucja regulująca oraz chroniąca przed nadużyciem władzy ekonomicznej dla realizacji partykular- nych interesów. Bardzo ważne jest również nowe spojrzenie na relację państwa i rynku, wiążące się z ideą odejścia od uproszczonych koncepcji funkcjonowa- nia gospodarki rynkowej, określanych na ogół mianem neoliberalizmu. Chodzi o dostrzeżenie złożoności samej idei liberalizmu w gospodarce, który może być interpretowany w kategoriach od libertarianizmu do tzw. liberalizmu socjalnego [Ratajczak 2009]. Różnorodność systemów gospodarczych, prowadzona polityka oraz warunki otoczenia determinują różne osiągnięcia gospodarcze i społeczne. Konsekwencje różnych uwarunkowań szczególnie są widoczne w dysproporcjach gospodarczych występujących pomiędzy krajami rozwiniętymi (np. G7) a krajami transformu- jącymi się, rynków wschodzących i krajami komunistycznymi. Wyraźny skok rozwojowy występujący na rynkach wschodzących jest efektem maksymalizo- wania korzyści w obszarach ICT, globalizacji, liberalizacji oraz przeprowadza- nia umiejętnych reform. Wysokie nakłady na kapitał ludzki – obok umiejętności twórczego kopiowania zachodniej techniki i szybkiego wdrażania do masowej produkcji odkryć i wynalazków dokonywanych w innych krajach – okazały się decydującym czynnikiem wzrostu gospodarczego „azjatyckich tygrysów”. Aneta Kosztowniak196 W krajach, które przeszły transformację, zauważalny był wzrost efektywno- ści mikroekonomicznej, nastąpiła poprawa efektywności statycznej (wykorzy- stania krajowych zasobów) oraz efektywności dynamicznej. Ponadto z analiz empirycznych wynika, że dochód per capita rósł szybciej w krajach demokra- tycznych, w których zakres wolności ekonomicznej jest znacznie szerszy i jakość instytucji lepsza niż w krajach niedemokratycznych. Istotne znaczenie dla wzrostu PKB i wartości PKB per capita miał poziom nakładów brutto na kapitał trwały. Z badań wynika również, że właściwie (stopniowo) przeprowadzony proces trans- formacji podnosi efektywność (i sprawność) systemu gospodarowania. W latach 1990–2009 najwyższą efektywność, uwzględniając wzrost gospodarczy, osiąg- nęły rynki wschodzące, w tym szczególnie kraje Azji Południowo-Wschodniej (Chiny). Bibliografia Balcerowicz, L., 1993, Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. Bochańczyk-Kupka, D., 2009, Własność i mechanizm koordynacji decyzji gospodarczych jako wyznacznik systemu gospodarczego, w: Swadźba, S. (red.), Systemy gospodar- cze. Zagadnienia teoretyczne, Prace naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Bossak, J.W., 2008, Instytucje, rynki i konkurencja we współczesnym świecie, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. Fiedor, B., 2006, Nowa ekonomia instytucjonalna jako podstawa teoretycznej refleksji nad procesem transformacji od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej, w: Kleer, J., Kondratowicz, A. (red.), Wkład do teorii ekonomii, CeDeWu, Warszawa. Fukuyama, F., 1997, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Index of Economic Freedom 2007, Heritage Foundation, s. 21. Kaczmarek, T.T., 2004, Zasady porządku w gospodarce rynkowej. Rola państwa, Difin, Warszawa. Kaczmarska, A., Tusińska, M., 2009, System gospodarczy i jego istota, w: Swadźba, S. (red.), Systemy gospodarcze. Zagadnienia teoretyczne, Prace naukowe Akademii Ekonomicz- nej w Katowicach, Katowice. Kosiec, K., 1998, Efektywność a równowaga ogólna. Pomocnicze materiały dydaktyczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Kosztowniak, A., 2010, Dysproporcje rozwojowe w krajach funkcjonujących w różnych modelach systemu gospodarczego, w: Treder, H., Żołądkiewicz, K. (red.), Wyzwania gospodarki globalnej, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersy- tetu Gdańskiego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytet Gdański, Sopot. Systemy gospodarcze. Uwarunkowania a efektywność gospodarowania 197 Kowalik, T., 2005, Systemy gospodarcze, efekty i defekty reform i zmian ustrojowych, Fundacja Innowacja, Warszawa. Kozłowski, S.G., 2005, Systemy ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- -Skłodowskiej, Lublin. Misala, J., 2007, Międzynarodowa zdolność konkurencyjna i międzynarodowa konkuren- cyjność gospodarki narodowej. Podstawy teoretyczne, Politechnika Radomska, Radom. Mitręga, D., 2009, Determinanty zmian systemów gospodarczych w: Swadźba, S. (red.), Systemy gospodarcze. Zagadnienia teoretyczne, Prace naukowe Akademii Ekonomicz- nej w Katowicach, Katowice. Pacho, W. (red.), 2005, Szkice ze współczesnej teorii ekonomii, Szkoła Główna Handlowa W Warszawie, Warszawa. Piasecki, R., 2003, Rozwój gospodarczy a globalizacja, PWE, Warszawa. Próchniak, M., Matkowski, Z., 2007, Konwergencja poziomu dochodów, w: Waresa, M. (red.), Polska. Raport o konkurencyjności 2007, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa W Warszawie, Warszawa. Przelaskowski, W., 1971, Modele ekonomiczne w świecie cybernetyki, Zakład Nauk Eko- nomicznych PAN, PWE, Warszawa. Ratajczak, M., 2006, Miejsce instytucjonalizmu we współczesnej ekonomii, w: Zagórna- -Jonszta, U. (red.), Dokonania współczesnej myśli ekonomicznej. Ekonomia instytu- cjonalna – teoria i praktyka, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice. Ratajczak, M., 2008, Nurt liberalny w ekonomii, w: Jarmołowicz, W., Ratajczak, M. (red.), Liberalizm we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Ratajczak, M., 2009, Kryzys finansowy a rozwój ekonomii jako nauki, w: Przybylska- -Kapuścińska, W. (red.), Studia z bankowości centralnej i polityki pieniężnej, Difin, Warszawa. Rosser, J.B., Rosser, M.V., 2004, Comparative Economics in a Transforming World Eco- nomy, The MIT Press, Cambridge, Mass. Samuelson, P.A., Nordhaus, W.D., 1989, Economics, New York. Sienkiewicz, P., 1987, Teoria efektywności systemów, PAN, Ossolineum, Wrocław– Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź. Swadźba, S., 2007, Integracja i globalizacja a system gospodarczy. Konsekwencje dla Polski, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice. Swadźba, S., 2009, Systemy gospodarcze – konwergencja czy dywergencja? w: Swadźba, S. (red.), Systemy gospodarcze. Zagadnienia teoretyczne, Prace naukowe Akademii Eko- nomicznej w Katowicach, Katowice. Ward, W.A., Deren, B.J., 1993, The Economics of Project Analysis, EDI (World Bank), Washington. Wilkin, J., 1995, Jaki kapitalizm, jaka Polska? Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wojtyna, A., 1997, Rola państwa w gospodarce w perspektywie najbliższego 15-lecia – tendencje światowe, w: Przyszłość państwa a gospodarka, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa. World Development Indicators, 2010, World Bank, [online] http://data.worldbank.org/indi- cator, [dostęp: 29.10.2010].