Pobierz ZASADY PRACY GRUPOWEJ i więcej Egzaminy w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
4.2 R A Z E M C Z Y O S O B N O? – Z A S A D Y P R A C Y G R U P O W E J
Katarzyna Bubak-Woźniakiewicz
Nauczyciel akademicki w ramach swojej pracy zawodowej funkcjonuje jed- nocześnie w wielu grupach społecznych, które tworzone są ze względu na rodzaj podejmowanej aktywności (np. studenci, administracja, nauczyciele akademiccy), stopień naukowy (np. samodzielny pracownik naukowy, asy- stent), dziedzinę nauki (np. katedry, instytuty, wydziały) oraz nieformalne relacje (grupy towarzyskie). Ponadto kieruje i koordynuje procesem uczenia się grup studentów. Proces dydaktyczny zakłada podział uczących się według stopnia zaawansowania rozwoju naukowego (rok studiów), formy zajęć (se- minarium, wykład) oraz kierunku i specjalności studiów (np. chemia sądo- wa, analityczna). O grupach można też mówić w kontekście metod uczenia się (tzw. praca w małych grupach). Każda ze wspomnianych powyżej grup społecznych przechodzi przez pewne etapy rozwoju, ma swoje cele, normy, strukturę, stopień zintegrowa- nia oraz czas trwania.
Cechy grupy społecznej
Grupa to zespół osób, które współzależą od siebie oraz współdziałają ze so- bą, by zaspokoić określone potrzeby i osiągnąć wyznaczone cele [1]. Każdą grupę społeczną można scharakteryzować, biorąc pod uwagę: normy (reguły zachowania), strukturę (hierarchia władzy i popularności towarzyskiej) oraz cel (ukierunkowanie na zaspokojenie potrzeb grupowych)[2]. Cel grupy to ogólnie określony stan przyszły, który posiada pewną war- tość dodatnią dla większości członków. Cel może być nadany z zewnątrz (np. jego źródłem mogą być programy nauczania i kryteria zaliczenia kursu) lub wytworzony przez samą grupę (np. zdać egzamin przy minimalnym za- angażowaniu w uczenie się, dobrze się bawić). Ważne jest, aby cele były ja- sno sformułowane i zrozumiałe dla wszystkich osób. Od spełnienia tego wa- runku zależy, czy członkowie grupy włączą się w realizację powierzonych im zadań [3]. Normy grupowe to przepisy określające, jak powinien zachowywać się członek grupy. Podobnie jak w przypadku celów, normy mogą być nadane z zewnątrz (np. statut uczelni) lub wytworzone przez grupę (np. nie śmieje- my się z żartów prowadzącego; po ostatnich zajęciach w czwartek chodzimy do pubu; pożyczamy sobie notatki). Grupa egzekwuje przestrzeganie reguł, stosując odpowiedni system nagród i kar (np. zapraszanie na imprezę lub izolowanie członka grupy). Struktura grupowa to układ pozycji powiązanych określonymi relacjami czy stosunkami. Pracując w grupie/z grupą, należy mieć świadomość, jakie
role pełnią poszczególni członkowie, kto ma najwyższą pozycję oraz co de- cyduje o wysokim statusie. By zapewnić sobie współpracę ze strony grupy lub wywołać w niej zmianę, trzeba najpierw zyskać poparcie osób o najwyż- szej pozycji. Na ogół wyróżnia się cztery rodzaje struktur grupowych: socjometryczną (najwyższą pozycję ma osoba, która jest najbardziej lubiana), władzy (naj- wyższą pozycję ma ten, kto ma największy wpływ na grupę), komunikowa- nia się (najwyższą pozycję ma ten, kto kontroluje proces komunikacji) i awansu (najwyższy status jest wyznaczany określonymi stopniami awansu) [3]. W grupie może też nastąpić podział władzy między liderów, którzy peł- nią odrębne funkcje (np. lider emocjonalny zajmuje się relacjami emocjo- nalno-społecznymi, czyli pociesza i dba o dobry klimat w zespole; lider za- daniowy natomiast nadzoruje proces realizacji konkretnych celów i wyzna- cza innym zadania).
Jak zmienia się grupa? – etapy rozwoju
Zespół działających ze sobą osób jest dynamiczny, zmienia się, przechodząc przez określone etapy rozwoju. Nauczyciel akademicki powinien wziąć pod uwagę to, czy kieruje procesem uczenia się studentów pierwszego roku, któ- rzy dopiero co się poznali, czy też prowadzi seminarium z osobami, które tworzą zwartą grupę. Uważa się, że grupa rozwija się, przechodząc przez określone etapy. Na ogół badacze wyszczególniają pięć faz rozwoju, które różnie nazywają, ale podobnie charakteryzują. Według Bernsteina i Lowy [4] są to: 1) faza orien- tacji, 2) faza podejmowania funkcji i ról, 3) faza zażyłości, 4) faza różnico- wania, 5) faza odłączania się. Etap orientacji przypada na początek formowania się grupy, gdy jeszcze nie wszyscy członkowie zdążyli się poznać. Osoby próbują dowiedzieć się, „kto jest kim” i na jaką pozycję w zespole mogą liczyć. Typowe jest tutaj szu- kanie bliskości i kontaktu z jednoczesnym wycofywaniem się, spowodowa- nym obawą, że nie zyska się akceptacji. Zdaniem autorów, zwierzchnik (prowadzący grupę) powinien zapewnić przyjazną atmosferę umożliwiającą powolną integrację grupy. Musi on przeznaczyć trochę czasu na to, by ucze- stnicy wzajemne się poznali. Błędem jest przydzielanie na tym etapie rozwo- ju konkretnych zadań i szczegółowe omawianie sposobu ich realizacji. Jed- nak ogólne zasady i cel powołania grupy powinny być jasno przedstawione już na początku. Nauczyciel akademicki, rozpoczynając pracę z nowopow- stałą grupą, powinien zatem rozważyć korzyści zajęć integracyjnych i wpro- wadzić ich elementy na pierwszym spotkaniu, zamiast natychmiast przystę- pować do wdrażania programu nauczania. W fazie podejmowania funkcji i ról następuje społeczna organizacja grupy, czyli wyłania się jej struktura (podział władzy, wyłonienie się liderów, walka o wysoki status itp.). Członkowie zaczynają coraz bardziej otwarcie
Pierwsze spotkanie nauczyciela z grupą studentów
Warto zwrócić uwagę, iż według badaczy procesów społecznych w grupie szkoleniowej duże znaczenie ma to, jak przebiega pierwsze spotkanie pro- wadzącego z grupą uczących się. S. Ball [5] uważa, że uczestnicy zespołu najpierw „badają” nauczyciela. Proces ten dzieli się na dwie fazy:
- Faza zwana miodowym miesiącem lub iluzją dyscypliny – uczestnicy zachowują się spokojnie i wypełniają polecenia prowadzącego, ponieważ są skoncentrowani na obserwowaniu go i zastanawianiu się nad tym, jaki on jest. Faza ta na ogół trwa bardzo krótko (najczęściej jest to tylko pierwsza godzina zajęć).
- Faza eksperymentowania z regułami – następuje eskalacja braku dyscypliny (np. spóźnienia, nie oddawanie raportów w wyznaczonym terminie). W ten sposób uczący się „testują”, gdzie leżą granice i czy przedstawione na pierwszych zajęciach zasady naprawdę obowiązują. Faza ta może trwać nawet do momentu rozpadu grupy, jeśli prowadzący nie będzie konsek- wentny w swoim stylu kierowania grupą i nie określi jasno swojej roli (kumpel czy autorytet?). Aby uniknąć niepowodzeń w momencie startu, nauczyciel akademicki powinien na pierwszych zajęciach określić zasady pracy (terminy oddawania prac, kryteria zaliczenia kursu itp.). Na kolejnych spotkaniach należy konse- kwentnie przestrzegać ustalonych reguł i powoływać się na nie. Istotne jest także uświadomienie sobie swojego stylu nauczania i kierowania grupą. Wskazana jest pewna elastyczność, która jednak nie może stać się chaosem.
Z innymi czy samodzielnie? – pozytywne i negatywne aspekty pracy gru- powej
Aktualnie podkreśla się znaczenie umiejętności pracy w zespole. Procedury rekrutacji pracowników zawierają elementy weryfikujące zdolności interper- sonalne i gotowość do realizacji projektów we współpracy z grupą. Postęp techniczny i pogłębiająca się specjalizacja w ramach danej dziedziny nauko- wej przyczyniają się do zwiększania się liczby ekspertów zajmujących się bardzo wąskimi profesjami. Możemy powiedzieć, że czasy wielkich odkryć dokonywanych przez samotnie pracujących geniuszy-dziwaków minęły bezpowrotnie. Współdziałanie z grupą stało się koniecznością. Czy jednak wspólna praca jest zawsze efektywniejsza od samodzielnej? Udzielenie od- powiedzi wymaga rozpatrzenia wielu czynników. Należy wziąć pod uwagę stopień trudności zadania i możliwość ocenienia indywidualnego udziału w opracowaniu rozwiązania. W psychologii spo- łecznej mówi się tutaj o dwóch zjawiskach. Pierwsze to próżniactwo spo- łeczne polegające na tym, że uspokojenie wywołane przekonaniem, że prze- bywanie w grupie utrudnia ocenę indywidualnego działania […] słabia
wykonywanie zadań prostych, lecz ułatwia wykonywanie zadań trudnych [1]. Drugim jest facylitacja społeczna , która polega na tym, że pod wpływem napięcia, wynikającego z obecności innych osób i możliwości oceny indywi- dualnego działania, lepiej wykonane są łatwiejsze zadania, a gorzej trudniej- sze [1]. Nauczyciel akademicki powinien zatem rozważyć, jaki jest stopień trudności problemów, które poleca rozwiązać w ramach pracy grupowej oraz czy należy wprowadzać specjalne procedury mające na celu sprawdze- nie indywidualnego wkładu studentów we wspólnie wypracowany efekt końcowy. W grupie mogą też pojawić się trudności związane z dzieleniem się uni- katową informacją (np. podczas pracy grupowej, gdy zespół podzielił mię- dzy siebie zadania i tym samym źródła informacji lub podczas współdziała- nia ekspertów różnych specjalności). Udowodniono, że ludzie koncentrują się na tym, co wspólne i w związku z tym spontanicznie poświęcają w dysku- sji najwięcej czasu na omówienie tego, co wszyscy wiedzą, a nie podejmują tych kwestii, które znane są tylko pojedynczym członkom (np. studenci pra- cujący wspólnie mogą odwoływać się tylko do tego fragmentu wiedzy, który wszyscy dobrze zrozumieli i zapamiętali, pomijając kwestie bardziej skom- plikowane, z którymi zaznajomiły się tylko niektóre osoby). Pracując w ze- spole, należy zatem zadbać o upowszechnianie informacji. Ponadto, podczas wspólnej narady, jej uczestnicy powinni notować to, co chcieliby w danym momencie powiedzieć, ponieważ nasza pamięć jest zawodna, a temat roz- mowy szybko się zmienia i zaczynamy koncentrować uwagę na innych tre- ściach, zapominając o komunikacie, który zamierzaliśmy przekazać innym. Po zakończeniu danego etapu konsultacji warto zapytać uczestników, czy chcieliby jeszcze wrócić do jakiś wątków dyskusji. Nawiązując do pytania postawionego w tytule rozdziału, należy stwier- dzić, że wyboru właściwie nie ma – praca zespołowa stała się dzisiaj ko- niecznością. Współpraca z innymi jest jednak sztuką, której należy się uczyć i uczyć innych.
Zasady skutecznego kierowania grupą uczących się osób – podsumowanie
Podsumowując rozważania zawarte w powyższych rozdziałach, można sformułować następujące zasady pracy grupowej, które powinien wziąć pod uwagę nauczyciel akademicki – jako uczestnik grup oraz organizator proce- su uczenia się grupy:
- Na pierwszym spotkaniu grupy należy zadbać o atmosferę sprzyjającą wza- jemnemu poznawaniu się studentów (zajęcia integracyjne), ale nie zapo- minać o przedstawieniu celu, w jakim odbywają się zajęcia oraz obowią- zujących reguł.
W. Domachowski, S. Kowalik, J. Miluska, Z zagadnień psychologii społecznej, PWN, Warsza- wa 1984.
D. Fontana, Psychologia dla nauczycieli, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998.
W.G. Stephan, C.W. Stephan, Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia relacji, GWP, Gdańsk 2003.
J. Szmatka, Małe struktury społeczne, PWN, Warszawa 1989.
T. Tyszka, Pychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji, GWP, Gdańsk 2000, str.
K.W. Vopel, Poradnik dla prowadzących grupy, Jedność, Kielce 1999.
E. Wójcik, Metody aktywizujące w pedagogice grup, Rubikon, Kraków 2000.
