Demografija (kretanje stanovnistva), Skripte od Socijalna demografija

Preuzmite Demografija (kretanje stanovnistva) i više Skripte u PDF od Socijalna demografija samo na Docsity! 1 DEMOGRAFIJA Kretanje stanovništva (ukupno kretanje stanovništva) su promene u ukupnom broju stanovnika na određenom području i u određenom vremenu. Uzroci promena: prirodne komponente (natalitet, mortalitet) mehaničke komponente (imigracije, emigracije) Komponente: pozitivne (rođeni N, useljeni I), negativne (umrli M, iseljeni E) Pokazatelji u ukupnom br. st. mogu meriti promene u apsolutnom (ukupnom) iznosu i ili u broju stanovnika relativno. Najjednostavniji apsolutni pokazatelj je međupopisna promena u broju stanovnika (D) i izražava ukupni apsolutni iznos promene nastale u broju stanovnika između dva popisa. D = P2 – P1 ili D = P3 – P2 Pri poređenju intenziteta promena u broju stanovnika za nekoliko međupopisnih razdoblja u apsolutnom iznosu, koristi se pokazatelj prosečne godišnje promene broja stanovnika (?̅?) – prosečni godišnji porast ili smanjenje stanovništva na određenom području. ?̅?= 𝑃2 − 𝑃1 𝑡 = 𝐷 𝑡 Da bismo dobili uporedivi porast ili smanjenje populacije, važno je uzeti u obzir veličinu populacije iz koje je taj porast. Zato treba računati relativni pokazatelj – stopu ukupne promene (r) (porasta ili pada) broja stanovnika između dva popisa (D). r = P2 − P1 P1 = D P1 × 100 ili r = 100 × P2 P1 – 100 Stopa prosečne godišnje promene (?̅?), tj prosečnog godišnjeg porasta ili pada stanovništva za razdoblje između dva popisa. ?̅? = 𝑅 𝑃 × 100 , ?̅? = 𝑃1 + 𝑃2 2 Ukupan broj stanovnika je prva i osnovna veličina definisana u kritičnom trenutku popisa, a trenutačan je statitički pokazatelj. Dve definicije ukupnog broja stanovnika: 1. Stalno (rezidentijalno) - sve osobe koje su na tom području imale mesto stalnog boravka, bez obzira na to da li su u trenutku popisa bile prisutne ili ne; 2. Prisutno stanovništvo – sve osobe koje su u kritičnom trenutku popisa bile prisutne na tom području, bez obzira na to imaju li stalan boravak tu ili ne. Ukupno stalno stanovništvo = stalno prisutno s. + privremeno odsutno s. – privremeno prisutno s. Ps = Psp + Ppo – Ppp Ukupno kretanje stanovništa ubraja promene koje nastaju u broju stanovništva jednog područja pod uticajem raznih činioca: nataliteta, mortaliteta, imigracija, emigracija i raznih spoljašnjih (eksternih) faktora – ratova, epidemija, potresa, poplava… Pt = f(N,M,I,E)t U.k.s na jednom području može rezultirati porastom stanovništva, stagnacijom broja stanovnika ili smanjenjem broja stanovništva (ukupnom depopulacijom). N i I čine pozitivne sastavnice u.k.s. ili “aktivu” demografske bilance, jer zajednički deluju u smeru porasta populacije, dok M i E čine negativne sastavnice u.k.s. ili “pasivu” demografske bilance, jer zajedniči deluju u smeru smanjena broja stanovnika. Ako pozitivne sastavnice preovlađuju to je porast, a ako negativne – to je smanjenje. Ako se poklapaju – stagnacija. 2 Jednačina demografskog knjigovodstva ΔPt (porast stanovništva P u razdoblju t): ΔPt = (N – M)t + (I – E)t Prirast nije isto što i porast jer uključuje samo dve komponente. Prirodni priraštaj – razlika između nataliteta i mortaliteta – prirodni prirast. Pr (j) = N – M Stopa prirodnog priraštaja: pp (j) = 𝑁 − 𝑀 𝑃 × 1000 (‰) Migracioni saldo – razlika između imigracije i emigracije – mehanički prirast Ms = I – E Stopa migracionog salda: s = 𝐼 − 𝐸 𝑃 × 1000 (‰) Porast stanovništva sastoji se iz prirodnog i mehaničkog prirasta, ako pretpostavimo da oba kretanja imaju pozitivan predznak ΔPt = Pp,t + Ms,t Stopa porasta stanovništva (r) računa se kao suma stope prirodnog priraštaja ( 𝑁 − 𝑀 𝑃 ) i stope mehaničkog prirasta ili pozitivnog migracionog salda ( 𝐼 − 𝐸 𝑃 ). r = ( 𝑁 − 𝑀 𝑃 + 𝐼 − 𝐸 𝑃 ) × 1000 (‰) Prirodno smanjenje stanovništva, tj. prirodna depopulacija je višak umrlih nad brojem rođenih, a najčešće je posledica iseljavanja mladog stanovništva (najčešće odraz ruralnog egzodusa). Nulti prirast ili prirodna stagnacija je situacija kad se broj rođenih u određenom razdoblju izjednačava sa brojem umrlih. pr’ = 𝑁 − 𝑀 𝑃 × 1000 = 𝑃𝑟 𝑃 × 1000 (‰) U većini zemalja s.p.p. kreće se između 20-30, a u evropskim zemljama između 0,5-3 promila (‰). Uz s.p.p. koristi se i vitalni index (Vi) koji pokazuje broj živorođenih na 100 umrlih osoba. Vi = 𝑁 𝑀 × 100 Vi je dobar pokazatelj smera reprodukcije stanovništva. Ako je veći od 100 onda je to proširena reprodukcija, a ako je manji od 100 onda je to opadajuća. Vi > < 100,0, ako je N > < 100,0 Vi nije pogodan za uporedne analize, jer se iz njega ne vidi dobna struktura umrlih osoba. Npr. ako dve zemlje imaju isti broj umrlih, u jednoj zemlji su to pretežno deca i odojčad, a u drugoj stari . Vi za obe zemlje iznosi 105,0, i time prikriva etapu razvoja stanovništva jedne zemlje. U slučaju signifikantno različitih etapa razvoja dve zemlje, vitalni index je dobar pokazatelj nivoa njihovog demografskog i ekonomskog razvoja. Postoje dva modela stanovništva: 1. Zatvoreno stanovništvo ili zatvorena populacija – porast stanovništva na području zavisi isključivo od visine prirodnog priraštaja ili smanjenja 2. Otvoreno stanovništvo ili otvorena populacija – stanovništvo nekog područja čiji porast zavisi od zajedničkog rezultata prirodnog i mehaničkog kretanja Uže poimanje prirodnog kretanja – kretanje nataliteta i mortaliteta Šire poimanje – uključuje i druge činioce poput nupcijaliteta (bračnost), divorcijaliteta (razvod), mortaliteta odojčadi i sl. 5 Ponekad se izračunava stopa muškog fertiliteta: fm = 𝑁 𝑃𝑚(15−64) × 1000 Specifična stopa fertiliteta prema dobi: fx = 𝑁𝑥 𝑃𝑓𝑥 × 1000 Tako stopu fertiliteta za žene stare 20 godina računamo: f20 = 𝑁20 𝑃𝑓20 × 1000 Totalna stopa fertiliteta označava verovatan prosečni broj živorođene dece koju bi rodila jedna “prosečna” žena posmatrane generacije u svom fertilnom razdoblju. Smatra se najboljim pokazateljem nivoa plodnosti. Kritična brojčana vrednost totalne stope fertiliteta iznosi 2,1 (prosečno dece po jednoj ženi u porodici). >2,1 – proširena reprodukcija ili obnavljanje generacija <2,1 – nije osigurana jednostavna reprodukcija u dotičnom stanovništvu Zašto 2,1? -Žene umiru i u fertilnoj dobi, odnosno sve one koje su ušle u fertilnu dob ili koje su navršile 15. godinu, neće doživeti kraj svog fertilnog razdoblja. Takođe, ne učestvuju sve žene u fertilnom razdoblju u reprodukciji iz mnogih razloga (npr. socijalni ili fiziološki sterilitet). Najmanja stopa fertiliteta je u Italiji (1,17), a največa u Gaze Strip (8,8). Stopa bračnog fertiliteta (fb) u brojiocu sadrži broj rođene dece u braku (Nb), a u imeniocu broj udatih žena u fertilnom periodu (Pf,b(15-49)). fb = 𝑁𝑏 Pf,b(15−49) × 1000 Mortalitet (smrtnost) je negativna komponenta prirodnog i ukupnog kretanja stanovništva koja deluje na smanjivanje ukupnog broja stanovnika. Nivo mortaliteta u jednoj zemlji izraz je kompleksnog delovanja bioloških, ekonomskih i zdravstvenih faktora, tako da je nivo mortaliteta značajan pokazatelj postojećeg životnog standarda. Nivo opšteg mortaliteta u jednom stanovništvu određen je s dve grupe činilaca: 1. Biološki – dobna struktura, individualna obeležja o zdravstvenom stanju pojedicna 2. Ekonomsko-društveni – nivo životnog standarda, nivo obrazovanja stanovništva, higijensko- sanitarne prilike, zdravstveni uslovi, efikasnost mera preventivne zdravstvene zaštite Pod pojmom mortalitet shvatamo učestalost umiranja u jednom stanovništvu, pri čemu se pojam mortaliteta često poistovećuje s opštom stopom mortaliteta. Opšta stopa mortaliteta je učestalost umiranja u jednom stanovništvu, pri čemu obuhvatamo sve smrtne slučajeve, a jačinu opšteg mortaliteta merimo opštom (sirovom) formulom mortaliteta. m = 𝑀 𝑃 × 1000 O.s.m bila je vrlo visoka u primitivnim, agrarnim društvenim zajednicama. Tokom istorije pokazala je opštu tendenciju smanjenja zahvaljujući svim tokovima društvenog i ekonomskog progresa, posebno zahvaljujući razvoju zdravstvene zaštite. O.s.m. nije pouzdan indikator nivoa smrtnosti u uporednim analizama. Razlikuju se dva slučaja: 1. Dobar je indikator nivoa smrtnosti jedino ako se upoređena područja signifikantno razlikuju prema nivou društveno-ekonomskog razvoja 2. Nije dobar indikator – češći slučaj, predstavlja samo aproksimativan pokazatelj nivoa smrtnosti i zahteva Standardna stopa (nataliteta, mortaliteta, nupicijaliteta, divorcijaliteta…) je stopa izračunata sa svrhom poređenja intenziteta određene pojave među stanovništvima raznih područja, uz uslov 6 eliminisanja uticaja one stukture koja najjače utiče na posmatranu pojavu (npr u slučaju mortaliteta to je dobna struktura stanovništva). Očekivano trajanje života na dan rođenja (e0 o) – prosečan broj godina života, tj. prosečna dužina života jednog hipotetičkog stanovništva koji će tokom svog života biti pod uticajem specifičnih stopa mortaliteta prema dobi iz godine rođenja. Uglavnom se iskazuje odvojeno za m i ž, pošto postoje razlike u očekivanju života kod muškaraca i žena. Životni vek žena u normalnim uslovima života je duži nego kod muškaraca za oko 7 godina, ali se više muškaraca rodi godišnje. Diferencijalni mortalitet pojedinih grupa (pol, dob, bračno stanje, prihod, društveni status, grad-selo, profesija, nacionalnost, vera, regionalna pripadnost…). Razlikuju se specifične stope mortaliteta. S.s.m. muškog stanovništva: mm = 𝑀𝑚 𝑃𝑚 × 1000 S.s.m. ženskog stanovništva: mf = 𝑀𝑓 𝑃𝑓 × 1000 S.s.m. prema dobu: mx = 𝑀𝑥 𝑃𝑥 × 1000 Razlike u starijim dobnim grupama se šire, uzrok su različite bolesti, veća incidencija nasilnih smrti kod muškaraca, veća prisutnost štetnih navika (alkohol, pušenje i sl.). Među živorođenima, veći broj dece je muško, ali je zato smrtnost muške dece u prvoj godini života veća nego kod ženskog. Na osnovu podataka o broju umrlih prema dobu izračunavaju se takozvane tablice mortaliteta. One se sastoje iz niza koeficijenata mortaliteta u pojedinim godinama starosti (s q). Pokazatelj qx predstavlja verovatnost 𝑎 ̀ posteriori (ono što dolazi), tj predstavlja verovatnost da će osoba stara x godina umreti pre navršene x + 1 godine života. qx = 𝑑𝑠 𝑙𝑥 = 𝑙𝑥+𝑙𝑥+1 𝑙𝑥 U razvijenim zemljama danas se gotovo sav mortalitet događa u okviru dobnih grupa odraslog i starog stanovništva, više kod muškaraca nego kod žena. Mortalitet odojčadi – jačina umiranja dece u prvoj godini života (vrsta specifičnog mortaliteta prema dobu). Stopa mortaliteta odojčadi (mo) ili stopa infantilnog mortaliteta – broj umrle odojčadi na 1000 živorođenih u godini posmatranja mo = 𝑀𝑜 𝑁 × 1000 Neonatalni mortalitet odnosi se na umrlu odojčad tokom prvih 28 dana života. Deli se na rani (tokom prvih 6 dana), kasni (između 7. i 28. dana) i postneonatalni mortalitet (nakon navršenog 28. dana do kraja 1. godine života). Perinatalni mortalitet obuhvata mortinatalitet (fetalnu smrtnost) i ranu neonatalnu smrtnost, jer su uzročnici uglavnom biološke prirode. Burgeois-Pichat deli uzroke mortaliteta odojčadi na dve grupe: 1. Endogeni uzroci – razne organske smetnje poput preranog poroda, povrede pri porodu i sl. 2. Egzogeni uzroci – društv.-ek., a pogotovo higijensko zdravstveni uslovi u porodici… Mortalitet majki pri porodu – intenzitet umiranja majki pri porodu u odnosu na ukupan broj živorođene dece. Stopa mortaliteta majki (mMa): mMa = 𝑀Ma 𝑁 × 100.000 Reprodukcija stanovništva (socio-biološka reprodukcija) obuhvata proces obnavljanja stanovništva ili proces obnavljanja generacija unutar sanovništva u kojem učestvuju F i M. 7 Šire shvatanje r.s. uz komponente prirodnog kretanja i migraciju (I i E). Uže shvatanje odnosi se samo na žensko stanovništvo, tj onaj deo koji neposredno učestvuje u procesu biološke reprodukcije. Neto-reprodukcija je stvarna veličina reprodukcije. Brzi tempo proširene reprodukcije stanovništva, npr. u gusto naseljenim zemljama u Aziji, onemogućuje porast investicija, podiže probleme agrarne prenaseljenosti, onemogućuje razvoj kapitalno-intenzivnih delatnosti itd. Pokazatelj kojim merimo bruto reprodukciju stanovništva zovemo bruto stopa reprodukcije (RB). BSR pokazuje prosečan broj ženske dece koju bi sada živorođena devojčica rodila u toku svog fertilnog razdoblja pod uslovom da: a.) fertilitet ostane isti kao i fertilitet generacije žena u godini posmatranja, tj fertilitet njihovih majki b.) da nijedna devojčica ne umre pre navršene 49. godine. Nivou TFR od 2.1 odgovara BRS 1,02 prosečnog broja ženske dece po jednoj ženi u fertilnom dobu. Neto stopa reprodukcije ženskog stanovništva (R0) je pokazatelj koji uzima u obzir mortalitet žena u fertilnom dobu. R0 = RB × Lf,15-49 U razvijenim zemljama su procesi ukupne depopulacije i starenja bitni demoprodukcijski procesi. Ukupna depopulacija je agregatni, ukupni demoreprodukcijski proces i podrazumeva smanjenje ukupnog broja stanovnika koje nastaje između dva susedna popisa ili dvaju odabranih godina. 4 osnovne faze nastanka procesa ukupne depopulacije: 1. kad smanjenje ukupnog broja stanovnika rezultira primarno iz negativnog migracionog salda; 2. –║– nastaje još uvek pod primarnim uticajem negativnog migracionog salda, ali se prirodni priraštaj potpuno smanjuje; 3. –║– pojačava pod primarnim uticajem nastalog prirodnog smanjenja (prirodne depopulacije), koje se pridružuje delovanju postojeće emigracijske depopulacije; 4. –║– nastavlja pod zajedničkim delovanjem emigracione depopulacije i prirodne depopulacije, uzistodobno pojačavanje procesa starenja stanovništva. Proces parcijalne depopulacije – npr. generacijska depopulacija ženskog stanovništva s obzirom na rađanje ženske dece. Generacijska depopulacija ženskog stanovništva ili reprodukcijska depopulacija podrazumeva da se žensko stanovništvo generacijski više ne obnavlja i da se generacijski ne obnavlja ukupno stanovništvo s obzirom na “neobnavljanje oba roditelja”. Prirodna depopulacija ili prirodno smanjenje stanovništva nastalo zbog viška broja rođenih nad umrlim. Koristi se izraz “bela kuga”. Emigraciona depopulacija označava smanjivanje ukupnog broja stanovnika pod primarnim uticajem negativnog migracionog salda (višak broja iseljenih nad useljenim). Migracija - mehaničko kretanje stanovništva Migracija čini najkompleksniju komponentu kretanja stanovništva. Ukupno kretanje stanovništva čine mehaničko (I, E) i prirodno (N, M) kretanje stanovništva. Migracija stanovništva označava prostornu pokretljivost (mobilnost) stanovništva. Migracija u užem smislu (definitivna migracija) - preseljenje iz rodnog mesta ili prethodnog mesta 10 razloga (može biti spoljašnja/unutrašnja; definitvna/privremena). Neekonomske migracije - migracije uslovljene vanekonomskim razlozima - politčkim, psihološkim, zdravstvenim… Prisilna migracija - migracija gde osoba mora migrirati jer nema mogućnost izbora. Dobrovoljna migracija - mogućnost čoveka da slobodno odluči hoće li migrirati ili ne. Organizovane migracije - unapred pripremljene sa jasnom destinacijom emigracije. Selektivnost migracije Selektivna migracija je proces samoselekcije prema demografskim i društvno-ekonomskim karakteristikama: 1. Selektivnost migranta prema dobi - preovladava mlado stanovništvo u dobi od 20-40 godine; 2. Selektivnost migranta prema polu - istraživanja da u migracijama na kraće distance preovladavaju žene, a na duže distance muškqrci; 3. Selektivnost prema bračnom stanju i fertilitetu - mlađi neoženjeni muškarci, mlađe neudate žene; 4. Selektivnost prema zanimanju i obrazovanju - opšte se smatra da više migriraju stanovnici sa višim nivoom obrazovanja Odliv mozgova (odliv pameti) - migracija visokoobrazovanih ljudi iz slabije razvijenih u razvijene zemlje. Odrednice migracije Ekonomski faktori - glavni potisni i glavni privlačni činioci. Najznacajni faktori su: • mogućnost zaposlenja vezano za postojeću potražnju za radnom snagom • mogućnost sticanja većih zarada • poboljšanje uslova rada • poboljšanje kvaliteta života Neekonomski faktori - demografski, geografski, socijalni, socio-psihološki… Unutrašnje i spoljašnje migracije Unutrašnje migracije – one čije se polazište i odredište nalazi unutar granica jedne države. Mogu biti migracije na duže distance (međurepubličke migracije) i na kraće distance (iz drugog mesta iste opštine). Karakteristike: Migracija je integralni deo društveno-ekonomskog procesa Migracija u gradove je sve jača i raste broj gradskog stanovništva Porast broja megalopolisa u zemljama u razvoju Spoljašnje migracije – one čije se polazište nalazi unutar granica, a odredište izvan granica date zemlje. Mogu biti međudržavne, interkontinentalne (između 2 ili više kont.) i intrakontinentalne (unutar 1 kont.). Spoljašnja ekonomska migracija radne snage - migracija ekonmski aktivnog stanovništva iz slabije razvijene u razvijenije zbog ekonomskih razloga. Međunarodna migracija - pozitivan proces koji je omogućio razvoj mnogih razvijenih zemalja, pogotovo prekomorskih, i otvorio nove mogućnosti zaposlenja i sticanja većih zarada. 11 Novi trendovi spoljašnjih/međunarodnih migracija Međunarodna migracija se javlja iz 3 smera: 1. iz zemalja u razvoju u razvijene zemlje (''jug - sever'') 2. između razvijenih zemalja 3. između zemalja u razvoju Migracija između pojedinih zemalja u razvoju postala je dominantna migracijska struja. Tri toka izmedju 1980-1990ih u svetu: 1. nastavak emigracije iz evropskih zemalja 2. nastavak emigracije radne snage iz zemalja južne Evrope 3. emigracija iz zemalja istočne i centralne Evrope; Struktura stanovništva prema polu i dobi Stanovništvo je specifičan skup pojedinaca u kom svako od njih učestvuje sa mnogo svojih osobnih karakteristika. Struktura stanovništva - broj pojedinaca prema vrednostima ili modaliteta određenog obeležja. Parcijalna struktura - struktura stanovništva prema pojedinim obeležjima. 3 podele: 1. biološka struktura 2. ekonomsko - socijalna struktura 3. obrazovna struktura Struktura stanovništva prema dobi Dobna struktura stanovništva je slika razvoja stanovništva tokom dužeg vremenskog razdoblja. Prilikom popisa stanovništva starost stanovništva se definiše prema navršenim godinama života ili kalendarskim godinama. Struktura stanovništva prema dobi - podela ukupnog stanovništva u popisu po jednogodišnjim i petogodišnjim dobnim grupama. Muško i žensko stanovništvo delimo na: 1. predfertilna dob: 0-14 godina 2. fertilna dob: 15-49 godina 3. postfertilna dob: 50 i više godina Radni raspon godina za muškarce: 15-59; za žene od 15-64. Uticaj nataliteta i mortaliteta na dobnu strukturu Fertilitet je najdinamičnija determinata promena u dobnoj strukturi. U razvijenim zemljama uticaj smanjenja mortaliteta na dobnu strukturu. Etape razvoja stanovnistva: • predtranzicijska etapa • podetapa rane tranzicije • podetapa centralne tranzicije • podetapa kasne tranzicije • posttranciona etapa Značenje i tipovi dobne strukture Promene su postupne, dugoročne i mogu se predvideti visokim stepenom verovatnoće. Stopa rasta stanovništva - možemo očekivati s visokim udelom mladih u uk. stanovništvu. Demografski momentum (demografska inercija) - podrazumeva karakteristike i promene koje su nastale u dobnoj strukturi određenog stanovništva u prošlosti, čine odrednicu karakteristika koja dalje određuje predvidive promene dobne strukture u budućnosti. 12 Piramida starosti - tablični i graficki prikaz dobno polne strukture u obliku dvostrukog histograma (grafički prikaz pomoću dvostrukih uglova) Kombinovana tablica - tablica sa 2 ulaza - dobno polna struktura se prikazuje preko apsolutnih frekvencija ili postotaka Sundbarg razlikuje 3 osnovna tipa dobne strukture: 1. progresivni tip - visok udeo dece i dinamičan razvoj uz visoke stope prirasta stanovništva; 2. stacionarni tip - nizak udeo dece u odnosnu na progresivni,stabilne stope nataliteta i mortaliteta, nizak ili nulti prirodni priraštaj ; 3. regresivni tip - nizak udeo dece, opadajući prirodni priraštaj i proces depopulacije Eksperti Ujedinjenih naroda razlikuju 3 tipa dobne strukture: 1. mlado stanovništvo - udeo starosti iznosi 4% 2. zrelo stanovništvo - udeo starih iznosi 4-7% 3. staro stanovništvo - udeo starih iznosi više od 7% Strucnjaci populacijskog odela - 3 kategorije zavisno o padu i niovu fertiliteta: 1. zemlje pre inicijacije pada fertiliteta 2. zemlje kasnije inicijacije pada fertiliteta 3. zemlje rane inicijacije pada fertiliteta Analiticki pokazatelji dobne strukture stanovnistva 3 grupe pokazatelja: 1. srednje vrednosti 2. koeficijenti starosti 3. koeficijenti dobne zavisnosti Pokazatelji srdnje vrdnosti - nju čine prosečna starost (aritmetička sredina) i medijalna starost stanovništva. Prosečna starost - srednje godine života stanovništva popisa Medijalna starost - označava onu vrednost numeričkog obeležja, onu godinu starosti, koja deli ukupno stanovništvo na 2 jednaka dela. Medijalna starost je manje osetljiviji pokazatelj srednje vrednosti nego aritmetička sredina. Druga i treća grupa pokazatelja su precizniji pokazatelji promena u dobnoj strukturi. Za merenje stepena starenja populacije srećemo se sa raznim koeficijentima. Index starenja - kada udeo osoba starih 60 i više godina dostigne 12% smatra se da je stanovništvo te zemlje počelo stariti: Xs = P(60+) p(0−20) x 100 Koeficijent opterećenosti radnog kontigneta staračkim: kd,s = P(64>) P(15−64) x 100 Koeficijent dobne ovisnosti stanovništva - pokazatelj stvarne opterećenosti aktivnog stanovništva neaktivnim stanovništvom. Postoje 3 grupe koeficijenata dobne aktivnosti: 1. koeficijent ukupne dobne aktivnostii 2. koeficijent dobne zavisnosti mladih 3. koeficijent dobne ovisnosti starih Koeficijent dobne ovisnosti mladih - stepen opterećenosti stanovništva u radnoj dobi života kontigentom u predradnoj dobi: ko = P(0−14) P(15−64) x 100 15 2. da obavlja određeno zanimanje bez naknade za svoj rad 3. da u obavljanju tok zanimanja provede minimalno vreme koje se utvrđuje u odnosu na prosečno radno vreme u datoj zemlji. Odrednice ekonomski aktivnog stanovnistvo 2 grupe odrednica: 1. Demografske odrednice 2. Ekonomsko - društvene odrednice Demografske determinante obima aktivnog stanovništva čine • obim ukupnog stanovništva i radnog kontingenta stanovnistva • struktura ukupnog stanovništva i njegovog radnosposobnog dela osnovnih demografskih obeležja: doba, pol, bračno stanje... Ti faktori mogu delovati ili na povećanje ili na smanjenje broja aktivnog stanovništva. Osnovne ekonomsko-društvene determinante obima aktivnog stanovništva čine: • struktura privrede i ekonomska struktura • potraznja za radnom snagom • trajanje opsteobaveznog skolovanja • radno zakonodavstvo • ostali faktori Ukupno stanovništvo i radni kontigent kao odrednica U razvijenim zemljama se isključivo radna snaga formira iz radnog kontigenta. Postoji potreba da se kao osnovni izvor radne snage i kao aproksimativna mera ponude radne snage uzme broj stanovnika u dobi 15-64, tj radni kontingent i to iz 3 razloga: 1. glavnina radne snage; 2. doprinos godišnjoj proizvodnji dečijeg rada i rada osoba starijih od 65 godina je znantno manji od doprinosa ostalih; 3. postoji tendencija smanjivanja udela rada dece i starijih osoba, pogotvo zbog opšteobaveznog školovanja i smanjivanja udela poljporivrede Moramo uzeti u obzir tri grupe akitvnog stanovništva: 1. radni kontingent (15 - 64 ili od 15 - 59) 2. stanovništvo predradne dobi (od 10 - 14 i od 5 - 14 god) 3. staračko stanovništvo (60 tj 65 i više godina) Bilanca aktivnog stanovništva BAS: radni kontigent stanovništva P(15-64), odbitna stavka - pasiva Pu(15-64), aktivne osove izvan radnog kontigenta,tj u dobi do 14 i u dobi 60, tj 65 i vise godina Pa,i; Pa = P(15-64) + Pa,i - Pu(15-64) Ekonomska iskoristenost radnog kontigenta Porast ekonomske iskorištenosti stanovništva u radnoj dobi - broj aktivnih osoba u radnoj dobi Pa(15-64) koji dovijamo kao razliku broja stan,ovnika u radnoj dobi i broja neaktivnih osoba u radnoj dobi: Pa(15-64) = P(15-64) - Pn(15-64) Stopa iskorištenosti radnog kontingenta - relativni pokazatelj ovog iznad: a'(15-64) = Pa(15−64) P(15−64) x 100 16 Ako hoćemo da računamo muško ili žensko stanovništvo stavljamo m ili f. Demografske rezervne radne snage Ako od broja stanovnika u radnoj dobi u trenutku popisa odbijemo broj ekonomski aktivnih osoba u radnoj dobi, dobićemo broj ekonomski neaktivnih stanovnika u radnoj dobi koji predstavlja demografske rezerve radne snage RD u apsolutnom iznosu: RD = P(15-64) - Pa(15-64) Stopa ekonomske neiskorištenosti radnog kontingenta: odnos neaktivnih osoba u radnoj dobi sa brojem stanovnika u radnoj dobi: a'n = Pn(15−64) P(15−64) x 100 ili a'n = RD P(15−64) x 100 Ukupna demografska rezerva ženskog aktivnog stanovništva u radnom kontigentu - odnos ukupnog broja stanovništva u pojedinoj dobnoj grupi u okviru radne dobi i broja ekonomski aktivnih žena u dotičnoj dobnoj grupi. Ekonomska aktivnost muškog stanovništva Osnovna demografska odrednica obima muške radne snage u jednoj zemlji jeste struktura muškog stanovništva. Specifična stopa aktivnosti prema polu - stopa aktivnosti ukupnog muškog stanovništva (a'm) dobijamo odnosom muškog aktivnog stanovništva (Pa,m) i ukupnog muškog stanovništva (Pm): a'm = Pa,m Pm x 100 Stope aktivnosti muškog stanovništva u poljoprivrednim seoskim područjima veće nego u nepoljoprivrednim - gradskim područjima. Bruto i neto godine ekonomski aktivnog života stanovništva Bruto godine ekonomski aktivnog života muškarca - pokazatelj sklonosti prema učestvovanju u radnoj snagi. To je prosečan broj ekonomski aktivnih godina u životu jedne generacije muškarca, koja bi u svakoj dobnoj grupi imala istu specifičnu stopu aktivnosti kao prilikom poslednjeg popisa stanovništva i od kojih ni jedan muškarac ne bi umro pre nego doživeti krajnju godinu svoj potencijalno aktivnog života. Neto godine ekonomski aktivnog života muškog stanovništva - prosečni broj aktivnih godina neke generacije muškaraca koja bi u svakoj dobnoj grupi imala istu specifičnu stopu aktivnosti kao prilikom poslednjeg popisa uzimajuci u obzir mortalitet muškarca tokom ekonomski aktivne dobi života. Ekonomska aktivnost ženskog stanovništva Među demografskim odrednicama ističu se: struktura ženskog stanovništva prema dobi i veličini radnog kontigenta prosecnoj dobi stupanju u brak, broju dece u porodici.. Od ekonomsko društvenih odrednica bitne su – nivo ekonomskog razvoja zemlje, brzinu i nivo urbanizacije, obim ukupne radne snage.. Stopa ekonomske aktivnost ukupnog ženskog stanovništva: a'f = Pa,f Pf x 100 17 Stopa ekonomske aktivnosti ili iskorištenosti žena u radnom kontigentu: a'f(15-64) = Pa,s(15−64) Pf(15−64) x 100 Specifična stopa aktivnosti ženskog stanovništva prema dobi (a'f,x): a'f = Ps,f,x Pf,x x 100 Opšta stopa aktivnosti stanovništva Ona agregira različite specifične stope aktivnosti. Služi kao početni ili završni pokazatelj analize ukupnih radnih resursa sadržanih u stanovništvu zemlje.. Opštu stopu aktivnosti(a') izračunvamao kao udeo ekonomsko-aktivnog stanovništva u užem smislu(Pa) u ukupnom stanovništvu(P): a' = Pa P x 100 Veličina opšte stope aktivnosti zavisi od istih faktora koji deluju na obim aktivnog stanovništva (radne snage): društveno-ekonomskiski i demografski faktori Opšta stopa aktivnosti nije prikladan pokazatelj za poređene stvarno korištenih prirodnih resursa u pojedinim zemljama. Nije prikladan indikator nivoa dostignutog ekonomskog i društvenog razvoja u pojedinim zemljama. Takođe nije prikladna u poređenju pokazatelja stvarnog nivoa ekonomske aktivnosti stanovništva. Visok udeo mladog stanovništva (0-19 god) je nepovoljan demografski okvir za sadašnje formiranje aktivnog stanovništva.