Artykuły popularnonaukowe, Notatki z Fizyka

Pobierz Artykuły popularnonaukowe i więcej Notatki w PDF z Fizyka tylko na Docsity! Małgorzata Kosińska Uniwersytet Jagielloński Kraków Artykuły popularnonaukowe - egalitaryzm czy elitaryzm nauki? Styl popularnonaukowy - jako specyficzna odmiana naukowego dyskursu, strategia przekazu treści zależna od szeregu instancji* - ukształtował się w związku z wystę­ pującą we współczesnej nauce tendencją do upowszechniania, ale także komercjali­ zacji zamkniętych dotąd dla szerszej publiczności dziedzin wiedzy. Stanisław Gajda wyróżnia dwa zasadnicze etapy tworzenia dyskursu naukowe­ go. Pierwszy z nich to zdobywanie informacji, teorie, wnioskowania, drugi, poprzez nadanie odpowiedniej formy językowej - uczynienie z nich wartości społecznej1 2. Czynniki determinujące formę to ogólna sytuacja społeczno-komunikacyjno-języ- kowa, w której funkcjonuje nauka, oraz uwarunkowania konkretnego aktu komu­ nikacji, na przykład temat i sposób jego ujęcia, osobowość partnerów i ich wza­ jemne relacje oraz cel komunikacji3. Na tej podstawie wyróżnione zostają odmiany języka naukowego: teoretyczna i praktyczna (dla komunikacji wewnątrznaukowej) oraz dydaktyczna i popularnonaukowa (dla kontaktu specjalista - niespecjalista)4. Widoczne są tu dwa poziomy specyfikacji: typ relacji nadawczo-odbiorczej (kon­ 1 Takie rozumienie pojęcia dyskursu proponuje J. Labocha, Tekst, wypowiedź, dyskurs, [w: ] Styl a tekst, red. S. Gajda, M. Balowski, Opole 1996, s. 51 i n. 2 S. Gajda, Współczesna polszczyzna naukowa. Język czy żargon?, Opole 1990, s. 15. 3 Idem, Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym. Warszawa-Wrocław 1982, s. 110-111. 4 Ibidem, s. 101. 278 Małgorzata Kosińska taktu) oraz funkcja komunikatu. Ta ostatnia różnicuje język popularnonaukowy i dydaktyczny: celem dydaktyki jest jedynie przekazywanie wiedzy (funkcja po­ znawcza), celem popularyzacji - przekonanie odbiorcy do jej zdobywania (funkcja perswazyjna)5. 5 A. Starzec, badaczka stylu popularnonaukowego, jako jedną z elementarnych cech wymienia jego atrakcyjność. A. Starzec, Współczesna polszczyzna popularnonaukowa, Opole 1999, s. 44. 6 S. Grabias, Język w zachowaniach społecznych. Lublin 1994, s. 222-223; A. M. Lewicki, Akomo- dacja stylowa jednostek języka, [w:] Stylistyczna akomodacja systemu gramatycznego, red. T. Skuba- lanka, Wrocław 1988, s. 42. 7 W. Pisarek, Polszczyzna oficjalna na tle innych jej odmian, [w:] Współczesna polszczyzna mó­ wiona w odmianie opracowanej (oficjalnej), red. Z. Kurzowa, W. Śliwiński, Kraków 1994, s. 16. • A. Starzec, op. cit., s. 220. Takie ujęcie problemu rodzi jednak pytanie: czy wobec tej zasadniczej rozbież­ ności podmiotów i funkcji nie byłoby celowe uznanie popularyzacji za odrębną dziedzinę działalności naukowej, wymagającą, oprócz wiedzy, także innych, poza­ naukowych umiejętności? Jeśli relacje nadawczo-odbiorcze są najważniejszym wy­ różnikiem stylu popularnonaukowego, to oczywiste jest, że nie wystarczy być kom­ petentnym naukowcem, aby stać się skutecznym popularyzatorem. W niniejszym artykule analizie poddany został właśnie ten jeden, zdaniem autorki zasadniczy, element definicyjny tekstów popularnonaukowych - zawarte w nich relacje nadawczo-odbiorcze oraz wyrażający się poprzez ich ukształtowanie faktyczny cel komunikacyjny. Badane teksty pochodzą ze specjalnego wydania cza­ sopisma uniwersyteckiego „Alma Mater”, podsumowującego wydarzenia naukowe, które odbyły się w 2005 roku. Ogłoszony przez świat nauki Rok Fizyki, stał się do­ skonałą okazją do prezentacji tej dziedziny wiedzy przed szerszą publicznością. Pomysł na badania podsunął artykuł wstępny, w którym pojawia się zaskakują­ ca wątpliwość wyrażona przez autora: Nawet osoba niepasjonująca się fizyką, a chy­ ba [podkr, aut.] do takich przede wszystkim skierowana była cała akcja, miała dużą szansę natknąć się na program, publikację o fizyce czy chociażby koszulkę z hasłem „2005 - Rok Fizyki". Złowieszczy modulant chyba stał się punktem wyjścia do pytań o faktycznego nadawcę i odbiorcę tekstów popularnonaukowych zawartych w pe­ riodyku. W tekstach teoretycznonaukowych relacje nadawczo-odbiorcze realizują się zazwyczaj w kontakcie oficjalnym, nierównorzędnym, pomiędzy jednostkowym nadawcą a grupowym odbiorcą6. Oficjalny charakter kontaktu wpływa na formę komunikatu - ogranicza lub wyklucza stosowanie subiektywnie nacechowanych jednostek językowych7, podporządkowuje ją wymogom obiektywnie sprawdzal­ nej treści i ponadindywidualnego kontaktu8. Bezosobowość stylu naukowego służy uprawomocnieniu przekazywanych treści, nadania im charakteru prawdy obiek­ tywnej. Brak elementów dialogowych daje również partnerom komunikacji poczu­ cie równorzędności, nie tylko wobec siebie nawzajem, ale także wobec obiektywne­ Artykuły popularnonaukowe - egalitaryzm czy elitaryzm nauki? 281 do percepcji treści oferowanych przez klasyczne szkoły; Ludzie, którzy nie potrafią ro­ zumować formalnie, wreszcie - uczniowie klepiący na pamięć wzory i prawa. Jednak owa rezerwa, niechęć nakierowane są także na szkolnych nauczycieli, którzy od­ czuwają dylemat przedstawienia się uczniom jako dyletanci czy amatorzy w jakichś dziedzinach, czy też jako (pozorni) eksperci; którzy uczą jako „przekaźniki” z drugiej czy dalszej ręki. Z przytoczonych przykładów jasno wynika, że partnerem dla „po­ pularyzatora” jest tylko osoba, której do wiedzy zachęcać nie trzeba. Zamiast budo­ wania łączności między światem nauki i laików, pogłębiony zostaje rozziew między nimi, uczniowie stają się przedmiotem martwej dydaktyki (sformułowanie treno­ wać uczniów), a popularyzacja zarezerwowana zostaje dla miłośników wiedzy. 2c) nadawca-przewodnik: realizacja modelu my inkluzywnego z dominują­ cą rolą nadawcy. Partnerstwo uczestników komunikacji jest tu jedynie fingowane: jego funkcją jest zmniejszenie dystansu, ale także, za pomocą tych samych środ­ ków formalnych, narzucenie odbiorcy pełnej zgody, podporządkowania się tokowi wywodu. Dominacja staje się tu de facto funkcją zmniejszenia dystansu. Jest to typ my inkluzywnego o najwyższej frekwencji użyć (50 proc, zastosowań), w którym nadawca pozornie stawia się na równi z odbiorcą wobec faktów naukowych, na przykład Przekonać się możemy o tym, wykonując prosty test; widzimy teraz, dlacze­ go... Częste są także formy zdradzające impresywną funkcję przekazu: Zauważmy, że...; Załóżmy, że...; powinniśmy pokazać, że...; zastanówmy się. Czasem owa po­ zorna, charakterystyczna dla tej struktury nadawczej równość, kontakt z odbiorcą uzyskiwane są dodatkowymi środkami - poprzez wprowadzenie zdań pytających. Pozornie są to prośby o potwierdzenie, zważywszy jednak na charakter kontaktu - są jego wymuszeniem, np. Przecież logika wynika z powtarzalności zjawisk w na­ szym otoczeniu, czy nie tak? Niektóre wypowiedzi realizujące ten typ inkluzywności zdradzają wyraźniej jego sztuczność, zważywszy, że odbiorcami tekstów są głównie nie-fizycy. Chodzi tu o stwierdzenia typu Jak wszyscy wiemy, o ile potencjał elektryczny przewodnika jest stały, to natężenie pola zależy od krzywizny powierzchni elektrody. Czasem autor nawet nie udaje, że odbiorca posiada wymaganą wiedzę, ale wcale nie przeszkadza mu to w uczynieniu jej podstawą wywodu: Gdybyśmy znali tę niezmiernie skom­ plikowaną funkcję D(z), która opisuje dendryt zawierający, powiedzmy, N cząstek, to D(f(z)) opisze dendryt z jedną cząstką więcej. W tekstach o wysokiej frekwencji zastosowań my inkluzywnego nie stosuje się raczej dodatkowych wyróżnień pojedynczego odbiorcy, nie pojawia się dookreślo- ne ty. Wskazanie na odbiorcę jest bardzo rzadkie, a gdy już się pojawia - ma formę 3. os. 1. poj., np. w tym miejscu czytelnik może odnieść wrażenie, że załatwiliśmy już wszystkie palące problemy kosmologii (tu przy okazji wskazanie na naiwność odbior- cy-laika); czytelnik zechce sam się zastanowić; staraliśmy się pokazać Czytelnikowi kilka przykładów. 282 Małgorzata Kosińska 3. Relacja ia-wy. Odbiorca drugoosobowy pojawia się najczęściej w tekstach, gdzie także nadawca podlega najwyższemu stopniowi konkretyzacji. Ten typ relacji minimalizuje dystans między partnerami komunikacji, a jednocześnie najwyraźniej ujawnia łączącą ich relację podrzędności. Ten typ kontaktu pojawia się w niewiel­ kiej części tekstów (oficjalny charakter kontaktu implikuje dystans). Szczególnie na­ silona frekwencja relacji ja-ty pojawia się w jedynym tekście skierowanym do kon­ kretnej grupy odbiorców - studentów dziennikarstwa oraz w artykule wstępnym. Porównanie relacji nadawczo-odbiorczych w obu tych tekstach podsuwa wniosek, że silna konkretyzacja nadawcy i odbiorcy, oprócz zmniejszenia dystansu, realiza­ cji funkcji fatycznej i ekspresywnej, właściwej tekstom popularnonaukowym, służy także podkreśleniu nadrzędności nadawcy, zbliżając się do modelu komunikacyj­ nego tekstów dydaktycznych, zwłaszcza, gdy konkretne ja nadawcy wzmocnione jest zwrotami do odbiorców w 2. os. 1. mn. Podobne zjawisko obserwujemy także w tekstach, w których pierwszoosobo­ wy nadawca realizuje się w formie my ekskluzywnego, rozumianego tu jako świat fizyków - przy prezentacji wyników badań oraz w sfunkcjonalizowanej autokreacji (funkcja poznawcza i perswazyjna). Zbiorowy podmiot wypowiedzi, podobnie jak w przypadku my inkluzywnego, ogranicza dominację nadawcy nad odbiorcą. Poja­ wiają się jednak inne zwroty podkreślające, nie bez wdzięku, wyższość fizyków, na przykład Nie wypada się przesadnie chwalić, ale też i bez fałszywej skromności - wiek XX był wiekiem przełomu w fizyce·, z odkryć współczesnej fizyki korzystamy od świtu do nocy (resztę doby zostawmy kolegom chemikom). Pojawiają się tu także elementy asekuracyjne, przypominające raczej romantyczne wahania (a może ową fałszywi} skromność?) niż obiektywną pewność naukowców: próba połączenia wszystkich ga­ łęzi fizyki (...) jest wielką tęsknotą, która ciąży nam od czasów Newtona; skoro ruchy Browna, a raczej wywołujące je fluktuacje termodynamiczne, są powszechne, musimy nauczyć się z nimi żyć. Takich kurtuazyjnych wahań, wkraczania w rejony „nie wiemy i wiedzieć nie będziemy" nie spotykamy w tekstach realizujących strategię jednostkowy nadawca - zbiorowy odbiorca. Już sam typ kontaktu implikuje jego oficjalność, dominację jednostki nad ogółem13. W artykule wstępnym „Alma Mater” na 21 realizacji pierw­ szoosobowego;« nadawcy pojawiają się jedynie dwie realizacje wy, np. są Państwo pewni? Wypowiedzi nadawcy są asekuracyjne, w żaden sposób nienarzucające opi­ nii nadawcy: nie chciałbym zagalopować się w obronie „czystej fizyki”; nie chcę w tym miejscu otwierać litanii żalów. Zastosowana tu strategia nadawcza służy jedynie podtrzymaniu kontaktu oraz zakreśleniu pewnej wspólnej sfery doświadczeń. 13 S. Grabias, op. cit. Inaczej w tekście skierowanym do konkretnych odbiorców - studentów. Wyso­ kiej frekwencji jednostkowych form nadawczych - aż 53 realizacje (na 72 osobowe formy nadawcze), towarzyszy znacząca frekwencja zwrotów do adresata - 24 reali­ Artykuły popularnonaukowe - egalitaryzm czy elitaryzm nauki? 283 zacje. W tym artykule wypowiedzi skierowane do odbiorcy są bardzo kategoryczne: być może to, co powiem za chwilę, zabrzmi cynicznie i dlatego z góry wyjaśniam...; chciałbym zwrócić uwagę na...; chciałbym zapoznać Państwa z... Jednostkowy nadawca wobec realnie podrzędnego odbiorcy bierze pełną odpowiedzialność za wygłaszane sądy: uważam, że...; chcę powiedzieć, że...; przekonają się Państwo, że jest tak, jak mówię. Owo dydaktyczne, niemal protekcjonalne wrażenie potwierdza­ ją impresywne zwroty do odbiorcy, na przykład Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej jest [...] instytucją, z którą Państwo koniecznie powinni się zaznajomić; bardzo za­ chęcam Państwa do... Okazuje się więc, że zmniejszenie dystansu dialogowego skorelowane jest z ro­ snącą podrzędnością odbiorcy: paradoksalnie, to, co powinno budować egalita­ ryzm nauki (relacje nadawczo-odbiorcze), wpływa na polaryzację pozycji nadawcy i odbiorcy i - tym samym - zmierzanie w kierunku dydaktyzmu tekstu i elitarności zarówno nadawcy, jak i posiadanej przez niego wiedzy. Być może - próba połą­ czenia bardziej potocznych relacji z oficjalnym obiegiem, charakterystycznym dla nauki, sama z siebie generuje ową komunikacyjną pułapkę, przeczą temu jednak określenia przedmiotu - nie podmiotu - edukacji i popularyzacji: rzesz ignoran­ tów, arogantów, dyletantów udających ekspertów. Kontakt nawiązywany jest jedynie z grupą naukowców, odbiorców na zbliżonym do nadawcy poziomie. Wszystko to rodzi zagrożenie zatarcia granic między popularyzacją a dydaktyzmem, egalitary­ zmem wiedzy a elitarnością świata nauki. Badane teksty spełniają wiele założeń stylu popularnonaukowego: są konkretne, obrazowe, unikają przesycenia terminologią, wprowadzają definicję, obraz, przy­ kład, schemat. Mimo to, z punktu widzenia założeń popularyzacji, artykuły te nie wydają się udane. Nieumiejętność odgraniczenia dydaktyzmu od popularyzacji, uprawiania nauki od jej propagowania, wynika z braku jasno określonych celów tego ostatniego, jego podmiotów, należnego miejsca w sferach działalności nauko­ wej. Popularyzacja sprowadzona została do kreacji sztucznego kontaktu, fingowanej równości, do której sam nadawca nie jest przekonany, lub do brylowania specjalisty przed widownią laików. Te dwie drogi prowadzą jednak w pułapkę dydaktyzmu albo w efektowną, lecz mało efektywną reklamę wiedzy. W tym sensie popularyza­ cja nauki byłaby już tylko tym, co Stanisław Gajda nazwał próbą zakamuflowania jej elitarności14, skutkiem ubocznym działalności naukowców. Należy więc postulować uczynienie z popularyzacji osobnej sztuki, celowego działania, w którym odbiorca byłby traktowany poważnie i z szacunkiem, do którego wiedzy i możliwości po­ znawczych dostosowany byłby sposób przekazywania informacji. S. Gajda, Podstawy badań..., s. 117.