Pobierz Elementy prawa Elementy prawa = i więcej Notatki w PDF z Przedmioty zawodowe tylko na Docsity!
E L E M E N T Y P R A W A - S K R Y P T
(semestr 1) (literatura: W. Siuda Elementy prawa dla ekonomistów , J. Lewandowski Elementy prawa, P. Winczorek Wstęp do prawoznawstwa ) ROZDZIAŁ PIERWSZY
1. Prawo – jest to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo, których realizacja jest zagwarantowana przymusem państwowym. Normy wydane są przez państwo, czyli przez odpowiedni organ państwowy (Ustawodawcę). W Polsce - Sejm. Normy uznane przez państwo, czyli normy zwyczajowe, które uzyskały rangę norm prawnych. W państwach współczesnych o rozwiniętym systemie prawnym, prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze stanowienia norm (prawo stanowione). 2. Wzajemne uwarunkowanie państwa i prawa polega przede wszystkim na tym, że prawo jest wyrazem woli państwa, które poprzez swoje organy tworzy prawo i zabezpiecza jego realizację za pomocą swojego przymusu. Związki prawa i państwa (zwłaszcza współczesnego) można najkrócej ująć w następujący sposób:
- państwo, działając za pośrednictwem swych kompetentnych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa;
- tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swoje funkcje polityczne (władcze) wobec wszystkich podmiotów, podległych jego władzy suwerennej;
- prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa; legitymizuje (uzasadnia) normatywnie władzę państwa;
- prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach z organami władzy państwowej. 3. Świadomość prawna – to ocena obowiązującego prawa przez społeczeństwo i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku. Prawo i świadomość prawna wywierają na siebie wzajemny wpływ. Niezgodność obowiązującego prawa ze świadomością prawną osłabia działanie prawa. Świadomość prawna społeczeństwa może wpływać na prawo m. in. w ten sposób, że organy państwowe na skutek powszechnej dezaprobaty określonych przepisów, mogą je zmieniać lub uchylać. 4. Kultura prawna W znaczeniu węższym ( sensu stricto ) to wiedza społeczeństwa o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa (gotowość przestrzegania prawa lub jej brak), oceny prawa i postulaty co do jego zmian.
W znaczeniu szerszym ( sensu largo ) to stan prawa (jego treść i forma), doktryny prawne i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stanowieniem prawa oraz to wszystko, co wchodzi w skład pojęcia kultura prawna sensu stricto.
5. Praworządność – jest to taki stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków społecznych są uregulowane przepisami prawnymi, a przepisy te są przez organy państwowe ściśle przestrzegane. Przesłankami praworządności są:
- istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej, obejmującej wszystkie istotne dziedziny życia;
- przestrzeganie prawa przez wszystkie organy państwowe. O jakimś państwie mówimy, że jest praworządne lub niepraworządne w zależności od tego, jak postępują organy państwowe. Przestrzeganie prawa przez obywateli ma bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia ładu społecznego i jest wykładnikiem stopnia świadomości prawnej społeczeństwa, nie należy jednak do omawianego zagadnienia praworządności. 6. Norma prawna – jest to poparta przymusem państwowym ogólna reguła postępowania, skierowana do abstrakcyjnego adresata, określająca jego postępowanie w przewidzianej przez tą normę sytuacji. Norma prawna może być regułą nakazującą, zakazującą lub upoważniającą (zezwalającą) do określonego postępowania. Norma prawna ma charakter dwustronny: wynika z niej dla jednej osoby obowiązek a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku. Np. umowa pożyczki, w której dłużnik ma obowiązek zwrócić dług w umówionym terminie, zaś wierzyciel ma prawo domagać się zwrotu długu w tym samym terminie. Norma prawna ma charakter ogólny: nie indywidualizuje osoby, na której ciąży wynikający z niej obowiązek. Oznacza to, że każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachować się tak, jak norma nakazuje. 7. Konstrukcja normy prawnej Norma prawna składa się z trzech części: hipotezy, dyspozycji i sankcji. Hipoteza określa krąg adresatów, do których norma się odnosi oraz okoliczności, w jakich norma ma zastosowanie. Opisuje sytuację, w której norma znajduje zastosowanie. Dyspozycja wyznacza sposób postępowania w sytuacji, gdy spełnione zostały warunki przewidziane w hipotezie, co należy w danej sytuacji zrobić lub co jest zabronione albo dozwolone. Sankcja określa następstwa zachowania się w sposób niezgodny z dyspozycją. Sankcja przybiera postać kary w normach prawa karnego. Formy sankcji w innych gałęziach prawa są rozmaite. Np. sankcją za naruszenie zasad sporządzania testamentu jest jego nieważność. To jest klasyczna, trójczłonowa budowa normy prawnej, która ulega pewnym modyfikacjom. Np. art. 278 § 1 kk mówi: kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Potocznie używa się tych terminów zamiennie, ale nie jest to poprawne.
10. Stosunek prawny Stosunek prawny jest to stosunek społeczny uregulowany przez normy prawne, którego uczestnicy występują jako podmioty praw i obowiązków. W każdym stosunku prawnym można wyróżnić następujące elementy :
- podmioty stosunku prawnego (ludzie czyli osoby fizyczne, organy, instytucje, osoby prawne np. spółka akcyjna)
- przedmiot stosunku prawnego (to, o co w danym stosunku chodzi: rzeczy, określone zachowania uczestników stosunku prawnego)
- prawo (uprawnienie) polegające na możności domagania się przez uprawnionego określonego zachowania od drugiej strony stosunku prawnego
- obowiązek drugiej strony, będący odpowiednikiem tego uprawnienia (korelatem). Np. umowa pożyczki. A pożyczył B 100 zł. Powstał między nimi stosunek prawny. Jego podmiotami są A wierzyciel i B dłużnik. A ma prawo domagać się od B zwrotu pieniędzy a B ma obowiązek zwrócić. A zatem A jest podmiotem prawa a B podmiotem obowiązku. Przedmiotem stosunku prawnego jest to wszystko, do czego odnoszą się prawa i obowiązki, w tym przypadku zwrot kwoty 100 zł. 11. Prawo podmiotowe, uprawnienie i roszczenie Termin „prawo” używany jest w dwóch znaczeniach: w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym. Definicja prawa podana na początku, czyli zespołu norm prawnych określa pojęcie prawa przedmiotowego. Prawo podmiotowe to przyznana i zabezpieczona przez normy prawne, a wynikająca ze stosunku prawnego, możność postępowania w określony sposób. Jest to zespół uprawnień służących podmiotom prawa w ich wzajemnych relacjach. I tak przepis prawa pracy, który mówi, że pracownikowi po 10 latach pracy przysługuje urlop wypoczynkowy w wymiarze 26 dni, to norma prawa w znaczeniu przedmiotowym. Natomiast to, że takiemu pracownikowi przysługuje taki właśnie urlop to jego prawo podmiotowe. W tym znaczeniu terminem „prawo” posługujemy się wówczas, gdy mówimy: „nabyłem prawo do emerytury”, „prawa obywatelskie”, „prawo własności”. Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje praw podmiotowych:
- bezwzględne – skierowane przeciwko każdej osobie ( erga omnes ). Obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu bezwzględnemu ciąży na wszystkich i polega na powstrzymywaniu się od wszelkich działań, które mogłyby naruszyć prawo podmiotowe uprawnionego. Charakter bezwzględny ma np. prawo własności. Ochrona prawa własności działa przeciwko każdemu, kto je narusza. Inny przykład: jeżeli do księgi wieczystej nieruchomości została wpisana hipoteka w związku z udzieleniem kredytu, to w przypadku niespłacenia tego kredytu bank może doprowadzić do
sprzedaży nieruchomości w postępowaniu egzekucyjnym nawet, gdyby w międzyczasie właściciel sprzedał nieruchomość innej osobie.
- względne – skierowane tylko wobec określonej osoby lub grupy osób ( inter partes ). Do tej grupy należą prawa o charakterze zobowiązaniowym. Wracając do umowy pożyczki A może żądać zwrotu pieniędzy tylko od B, a nie od każdego. A więc jego prawo jest skuteczne względem B. W ramach prawa podmiotowego możemy wyróżnić poszczególne uprawnienia. Np. w ramach prawa własności wyróżniamy uprawnienie władania rzeczą, korzystania z niej, rozporządzania nią. Np. właściciel samochodu może nim jeździć, może schować go do garażu, może go sprzedać lub podarować komuś innemu. Ta wiązka uprawnień składa się na prawo podmiotowe. Poszczególnym uprawnieniom towarzyszą określone roszczenia. Tak więc, jeżeli samochód zostanie skradziony lub uszkodzony to właścicielowi będą przysługiwały określone roszczenia do sprawcy: zwrotu samochodu lub jego równowartości, naprawienia samochodu lub zapłatę równowartości szkody. **ROZDZIAŁ DRUGI
- Przestrzeganie i stosowanie prawa Przestrzeganie prawa** to postępowanie zgodne z prawem, zarówno obywateli jak i organów państwa. Jest to zachowanie adresata normy prawnej zgodne z treścią dyspozycji tej normy. Nieprzestrzeganie prawa może polegać na:
- zachowaniu sprzecznym z prawem ( contra legem ) czyli naruszeniem prawa, złamaniem prawa. Zachowania takie polegają na działaniu lub zaniechaniu działania niezgodnym z dyspozycją normy bezwzględnie obowiązującej (imperatywnej).
- zachowaniu obok prawa ( praeter legem ) czyli omijaniem prawa, obejściem prawa. Omijanie prawa polega na osiągnięciu celu zabronionego przez jedną normę w wyniku takiego zachowania, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, niż norma obchodzona. Np. obywatel polski wchodzi w miejsce cudzoziemca przy nabywaniu przez cudzoziemca nieruchomości na terenie RP, aby uniknąć konieczności uzyskania odpowiedniego zezwolenia. Dążąc do omijania prawa ludzie sięgają zwykle po zwężającą lub rozszerzającą wykładnię prawa, wykorzystują niejasności języka prawnego, luki w prawie. Art. 58 § 1 kc: czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Do tej grupy należy także zachowanie będące nadużyciem prawa podmiotowego. Jest to działanie najczęściej zgodne z brzmieniem przepisu prawa, ale sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Np. właściciel nieruchomości prowadzący na swej posesji działalność gospodarczą związaną z emisją przykrych zapachów nie może powoływać się na swoje prawo własności w myśl zasady „wolnoć Tomku w swoim domku”. Taki przypadek jest uznawany przez art. 5 kc za naruszenie prawa. Art. 5 kc: nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno- gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie
legalnej wykładni ustaw dokonywanej przez Trybunał i nie upoważniła innego organu do dokonywania takiej wykładni, a dawniejsze uchwały wykładnicze TK utraciły moc powszechnie obowiązującą. Obecnie nie ma więc w Polsce organu, który mógłby dokonywać takiej wykładni.
- wykładnia praktyczna (operatywna) dokonywana jest przez organy stosujące prawo. Jest ona wiążąca dla organu, który jej dokonał i podmiotów, których dotyczy. Np. wykładnia sądowa dokonywana jest przez sądy wszystkich instancji, które rozstrzygają konkretne sprawy. Szczególne znaczenie ma wykładnia Sądu Najwyższego. Dokonuje jej w formie:
- wyroków wydanych w wyniku uwzględnienia kasacji, zwykle w składzie trzyosobowym. Sąd, któremu sprawa zostanie przekazana do ponownego rozpoznania jest związany ta wykładnią. Natomiast inne sądy nie są związane, jednakże wykładnia taka oddziałuje pośrednio na orzecznictwo sądów, bowiem wyroki SN są publikowane i sądy w praktyce korzystają z interpretacji zawartej w wyrokach SN.
- uchwał SN podejmowanych na wniosek określonego organu np. Rzecznika Praw Obywatelskich, Ministra Sprawiedliwości. Nie są to uchwały dotyczące bezpośrednio konkretnych spraw. Uchwały te zawierają odpowiedzi na pytania prawne tych organów i mają na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce, lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały zapadają w składzie siedmiu sędziów (7SN), w składzie całej Izby SN, połączonych Izb SN lub pełnym składzie SN. Uchwały w składzie siedmioosobowym, tzw. „siódemki” nie wiążą bezpośrednio nikogo, ale wpływają pośrednio na orzecznictwo podobnie jak wyroki omówione wyżej.
- uchwały SN podejmowane w następstwie przedstawienia mu do rozstrzygnięcia tzw. zagadnienia prawnego, budzącego poważne wątpliwości w konkretnej sprawie. Uchwały takie są podejmowane w składzie siedmioosobowym i większych. Wiążą one sąd, który zagadnienie przedstawił. Inne podmioty nie są związane.
- uchwały siedmioosobowych składów SN, będące zarówno odpowiedziami na pytania prawne, jak i rozstrzygające zagadnienia prawne mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli siedmioosobowy skład tak postanowi. Natomiast uchwały całej izby, izb połączonych i pełnego składu Sądu Najwyższego uzyskują moc zasad prawnych z chwilą ich podjęcia. Taka uchwała wiąże wszystkie składy orzekające SN.
- wykładnia doktrynalna dokonywana jest przez prawników (naukowców, wybitnych praktyków). Taką wykładnię możemy spotkać najczęściej w komentarzach do różnych aktów prawnych, np. kodeksów, ale nie w dziennikach promulgacyjnych (Dziennikach Ustaw) tylko w wydawnictwach np. książkowych. II. ze względu na sposób dokonywania wykładni
- wykładnia językowa polega na dokonywaniu interpretacji przepisów prawnych przy wykorzystywaniu reguł znaczeniowych (semantycznych) i konstrukcyjnych (syntaktycznych, stylistycznych) języka prawnego i naturalnego, a także na zastosowaniu reguł poprawnego myślenia – logiki formalnej oraz reguł logiki prawniczej.
Z uchwały Sądu Najwyższego z 18.09.1980 r. (VI KZP 10/82; OSPIKA 1983, poz. 229) „Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym z 23.01.1968 r., prawo do renty rodzinnej mają dzieci przed ukończeniem 24 lat pod warunkiem uczęszczania do szkoły. Przepis ustawy nie zawiera ustawowego określenia, co należy rozumieć przez „uczęszczanie do szkoły”. „Uczęszczanie” to tyle, co „branie w czymś udziału”, dlatego brak jest podstaw do ograniczenia tego określenia tylko do szkół stacjonarnych…”
- wykładnia systemowa polega na ustaleniu rzeczywistego znaczenia przepisu ze względu na jego usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego. Dokonując takiej wykładni należy mieć m.in. na względzie to, że w systemie prawa nie powinno być norm sprzecznych oraz to, że umieszczenie danego przepisu właśnie w tym miejscu było świadomą decyzją ustawodawcy, zostało podyktowane racjonalnymi względami. Art. 36 Ustawy z 2.07.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych: Sąd, biorąc pod uwagę dotychczasowy sposób korzystania z lokalu przez najemcę, jego szczególną sytuację materialną i rodzinną, może w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu orzec o uprawnieniu najemcy do otrzymania lokalu socjalnego. W takim wypadku gmina jest obowiązana zapewnić lokal socjalny. Uchwała SN z 27.06.2001 r. (III CZP 35/01, MoP z 2001 r. Nr 18, poz. 933): dosłowne brzmienie przepisu nie może wyłącznie decydować o jego znaczeniu. Przy jego tłumaczeniu należy uwzględniać także wykładnię systemową. Oceniając art. 36 ustawy o najmie lokali (…) z tego punktu widzenia, trzeba zwrócić uwagę, że zamieszczony jest w rozdziale 5 ustawy, który reguluje ustanie stosunku najmu. Już tylko z tego względu nie można jego stosowania odnosić do osób, które nie były najemcami lokalu objętego żądaniem opróżnienia.”
- wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) polega na ustalaniu znaczenia przepisu zgodnie z celem, jaki chciał osiągnąć ustawodawca uchwalając ten przepis czyli ratio legis. Art. 12 Ustawy z 14.02.1991 r. prawo o notariacie: Wymagania (odbycia aplikacji notarialnej i złożenia egzaminu notarialnego) nie dotyczą: (…)
- sędziów, prokuratorów, adwokatów i radców prawnych, którzy wykonywali ten zawód co najmniej 3 lata. Wyrok NSA z 9.04.1999 r. II S.A. 333/99 niepublikowany: „ W sytuacji, gdy wykładnia językowa nie pozwala na jednoznaczne rozstrzygnięcie spornej kwestii wynikającej ze stosowania art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie, należałoby sięgnąć do innych sposobów wykładni prawa, a w tym do wykładni celowościowej i systemowej. Każdy rodzaj wykładni prawa jest równouprawniony, gdyż nie obowiązuje w tej dziedzinie hierarchia ważności sposobów interpretacji przepisów prawa. Zarówno wykładnia celowościowa, jak i również wykładnia systemowa przepisu art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie pozwala na stwierdzenie, że nie ma żadnych przeszkód prawnych do kumulowania okresów wykonywania zawodów sędziego i prokuratora jako w pełni równorzędnych w celu spełnienia warunku do powołania na stanowisko notariusza. Nielogicznym z punktu widzenia wymogów art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie byłoby, aby osoba, która była prokuratorem przez bez mała trzy lata, a następnie sędzią również przez okres poniżej trzech lat (w sumie np. przez okres ponad pięciu lat) była w gorszej sytuacji niż osoba, która była trzy lata prokuratorem lub sędzią. Wydaje się, że wykładnia celowościowa omawianego przepisu art. 12 pkt 2 Prawa o notariacie wskazuje na możliwość łączenia
stosunki powstające na tle popełnianych przestępstw, stosunki administracyjne, ustrój państwa. Tak więc mamy np. prawo pracy, prawo cywilne, prawo rodzinne, prawo karne, administracyjne, finansowe, państwowe itd. System prawa w szerokim znaczeniu to bardziej ogólnie pojmowane zespoły instytucji prawnych i zasad, które występują równocześnie w kilku krajach. W tym znaczeniu mówimy o systemie prawa kontynentalnego (system krajów Europy kontynentalnej) i systemie common law (system prawa anglosaskiego: angielskiego, amerykańskiego). System prawa kontynentalnego ma swój rodowód w prawie rzymskim (m. in. Francja, Niemcy, Szwajcaria, Holandia, Włochy, kraje skandynawskie, Polska) opiera się o następujące fundamentalne założenia:
- zasadę wyłączności prawa stanowionego jako źródła prawa;
- zakaz tworzenia prawa przez sądy, które zajmują się wyłącznie stosowaniem prawa oraz jego interpretacją (wykładnią);
- prawo jest systemem tworzonym racjonalnie i przez to powinno być systemem niesprzecznym wewnętrznie i pozbawionym luk;
- najbardziej doskonałą formą ustanowionego prawa jest kodeks, czyli ustawa, która w sposób całościowy i wyczerpujący reguluje określoną dziedzinę życia społecznego. System common law to mozaika różnych typów prawa: stanowionego, sędziowskiego (zwanego też precedensowym – case law), zwyczajowego (zwanego prawem powszechnym – common law w ścisłym znaczeniu), prawa słuszności (equity). Prawu stanowionemu przysługuje więc prymat ale nie wyłączność. Istotną rolę odgrywają sądy, które w swoich orzeczeniach formułują ogólne i abstrakcyjne reguły postępowania, mogące być podstawa dalszych orzeczeń. Taki system prawa nie jest w pełni racjonalny, spójny i pozbawiony luk. Dlatego znacznie większą rolę odgrywają prywatne umowy (kontrakty), zastępujące regulacje kodeksowe. W ramach obu systemów istnieją w poszczególnych krajach liczne odmienności i różnice, np. pomiędzy prawem, angielskim a amerykańskim, francuskim a niemieckim. Systemy prawne w Azji, w krajach islamskich a dawniej systemy państw socjalistycznych nie mieszczą się w przedstawionym dwuelementowym modelu. W ramach poszczególnych gałęzi prawa wyróżnia się instytucje prawne , czyli zespół norm regulujących określony stosunek społeczny. Mówi się więc o instytucji najmu, sprzedaży, testamentu, małżeństwa rozumiejąc przez to odpowiednie grupy norm prawnych. Gałęzie prawa
- prawo państwowe (konstytucyjne) reguluje podstawowe zasady ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego. Określa strukturę i kompetencje naczelnych organów państwa, podstawowe prawa i obowiązki obywateli oraz zasady prawa wyborczego. Głównym źródłem prawa państwowego jest Konstytucja. Prawo konstytucyjne jest podstawową gałęzią prawa i obejmuje swoim działaniem całokształt stosunków w państwie, ale z natury rzeczy robi to w sposób bardzo ogólny. Jednym z ważnych zadań prawa konstytucyjnego jest wytyczanie ogólnych kierunków rozwoju pozostałym gałęziom prawa. Ogólna zasada sformułowana w jednym artykule
konstytucji doznaje rozwinięcia i konkretnego uregulowania w przepisach prawa administracyjnego czy prawa pracy.
2. prawo administracyjne to zespół norm regulujących strukturę organów administracji oraz stosunki prawne powstające w toku działalności tych organów. Organy administracji państwowej na bieżąco regulują życie państwa. Prawo administracyjne to wszystkie przepisy odnoszące się do działalności tych organów. Państwo poprzez swoje organy zarządza poszczególnymi dziedzinami życia i dlatego mówi się o administracji oświaty, zdrowia, kultury itp. Cechy stosunku administracyjno-prawnego:
- stosunki administracyjno-prawne powstają najczęściej przez wydanie decyzji administracyjnej przez organ administracji państwowej. Decyzje te mają indywidualny i konkretny charakter: dotyczą konkretnych spraw i konkretnych podmiotów, np. decyzja o pozwoleniu na budowę wydana jest w sprawie budowy konkretnego obiektu przez konkretny podmiot.
- nierównorzędność podmiotów stosunku administracyjno-prawnego: z jednej strony jest zawsze organ administracji wyposażony w uprawnienia władcze (imperium) zaś z drugiej strony obywatel lub inny podmiot np. przedsiębiorstwo, którzy takich uprawnień nie posiadają. Oczywiście nie oznacza to władzy nieograniczonej organu administracji. Obywatelom służą środki odwoławcze od decyzji organów administracji.
- przedmiotem stosunku administracyjno - prawnego są jedynie sprawy należące do kompetencji organów administracji. Prawo administracyjne materialne nie jest skodyfikowane. Źródłem tego prawa są bardzo liczne akty normatywne różnej rangi. Natomiast skodyfikowana jest procedura administracyjna (prawo formalne, procesowe) – w kodeksie postępowania administracyjnego, w oparciu o który działają organy administracji.
- prawo finansowe – zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo (np. z tytułu podatków) oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych. Do prawa finansowego zalicza się m. in. prawo budżetowe – plan dochodów i wydatków państwa w danym roku, prawo bankowe, które reguluje organizację banków. Prawo finansowe jest ściśle związane z prawem administracyjnym. Nie jest skodyfikowane, podobnie, jak prawo administracyjne, jego źródłem są liczne akty prawne.
- prawo cywilne – zespół norm regulujących stosunki majątkowe niektóre stosunki osobiste ( dominujące w prawie rodzinnym) pomiędzy podmiotami równorzędnymi. Jest skodyfikowane – podstawowa regulacja to kodeks cywilny z 1964 r. Skodyfikowana jest też procedura cywilna (prawo cywilne procesowe) w postaci kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r..
- prawo rodzinne – to zespół norm regulujących majątkowe i osobiste stosunki wynikające z zawarcia małżeństwa, stosunki powstające pomiędzy rodzicami a dziećmi oraz stosunki wynikające z przysposobienia (adopcji), opieki i kurateli. Prawo
- reguła hierarchiczna (lex superior derogat legi inferiori) , w myśl której norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu, np. norma zawarta w ustawie uchyla sprzeczną z nią normę zawartą w rozporządzeniu Rady Ministrów, które jest aktem niższej rangi. - reguła chronologiczna (lex posteriori derogat legi priori) norma późniejsza (decyduje data wejścia w życie) uchyla normę wcześniejszą, ale pod warunkiem, że norma późniejsza nie jest niższego rzędu. I tak późniejsza norma ustawowa uchyla sprzeczną z nią wcześniejszą normę ustawową, ale późniejsza norma zawarta w przepisach rozporządzenia Rady Ministrów nie uchyla wcześniejszej normy ustawowej. Rozstrzyganie kolizji norm w czasie odbywa się też na zasadzie „lex retro non agit” - prawo nie działa wstecz. Oznacza ona, że dany akt normatywny odnosi się tylko do tych stosunków, które powstały po dniu wejścia w życie tego aktu, czyli pod rządami tego aktu. Dlatego bardzo ważne jest określenie daty wejścia w życie danego aktu normatywnego. Ma to doniosłe znaczenie zwłaszcza w dziedzinie prawa karnego w związku z obowiązującą zasadą „nullum crimen nulla poena sine lege” – nie ma przestępstwa bez ustawy. Oznacza to, że jeżeli w dacie popełnienia dany czyn nie był przestępstwem, a następnie nastąpiła zmiana ustawy, w wyniku której nastąpiła penalizacja tego czynu (stał się przestępstwem), to nie można sprawcy za to ukarać. Np. art. 157a kk –„ kto powoduje uszkodzenie ciała dziecka poczętego podlega karze …” wszedł w życie w 1999 r. A zatem czyny popełnione wcześniej nie są penalizowane, nie ponosi się za nie odpowiedzialności karnej.
- reguła merytoryczna (lex specialis derogat legi generali) – norma szczególna uchyla normę ogólną pod warunkiem, że nie jest normą niższego rzędu. Analogicznie dotyczy to też przepisów prawnych. Przepisy ogólne regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły zachowania. Przepisy szczególne ustanawiają wyjątki od tych zasad, odrębne uregulowania w stosunku do przepisów ogólnych. Np. art. 118 kc: jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi lat dziesięć, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata. Przepisem szczególnym dla powyższego jest art. 646 kc: roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem dwóch lat od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane – od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane. Reguły kolizyjne znajdują zastosowanie wówczas, gdy same akty normatywne (ustawy, rozporządzenia) nie zawierają tzw. przepisów derogacyjnych, czyli przepisów określających, które z poprzednio obowiązujących ulegają uchyleniu. Np. w końcowej części nowej ustawy, która zastępuje dotychczas obowiązującą zawarty jest rozdział, w którym mówi się: „traci moc ustawa z dnia ….” Oprócz kolizji przepisów prawnych w czasie dochodzi też do kolizji przepisów prawnych w przestrzeni , np. pomiędzy ustawodawstwem poszczególnych państw. Każde państwo ustanawia własne przepisy kolizyjne, np. w Polsce prawo prywatne międzynarodowe. Jest
to wbrew pozorom prawo wewnętrzne każdego kraju. Rozstrzyga ono, w jakim przypadku i w jakim zakresie prawo obce może być w danym kraju stosowane: Np. art. 14 Ustawy z 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe: o możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste. Art. 15 tejże Ustawy: forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono zawierane. Na marginesie w tym miejscu należy wspomnieć o prawie unijnym. Od kilkudziesięciu lat kształtowało się też prawo wspólnot europejskich (np. Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej) a następnie Unii Europejskiej. Dotyczy ono głownie stosunków gospodarczych, powstaje w wyniku działania instytucji europejskich i wiąże w stosunkach wewnętrznych członków Unii. O luce w prawie mówimy wtedy, gdy dane zagadnienie nie jest uregulowane przez prawo, czyli brak jest norm regulujących dany stosunek społeczny. Chodzi tu przy tym o taki brak regulacji, który nie jest przez ustawodawcę zamierzony. Luki w prawie powstają chociażby z tego powodu, że stosunki społeczne ulęgają stałej przemianie, rozwija się technika, zmieniają obyczaje. Prawo zaś nieustannie pozostaje w tyle za tymi przemianami, choć próbuje je doganiać. Ponadto ustawodawca tworząc prawo nie jest w stanie przewidzieć wszystkich ewentualności. W rezultacie dochodzi do sytuacji, których obowiązujące prawo nie reguluje, czyli luk w prawie. Luki w prawie doraźnie wypełnia się za pomocą analogii, czyli wnioskowania z podobieństwa. Stosowane są dwa rodzaje analogii:
- analogia z ustawy (analogia legis) – nie tworzymy żadnej nowej normy, ale odnosimy wyinterpretowaną już normę do danego stanu faktycznego, który jest podobny
- analogia z prawa (analogia iuris)- gdy stany faktyczne nie są podobne i nie da się zastosować analogii z ustawy. W takim przypadku sąd tworzy nową normę, wyprowadzając ją z ogólnych zasad ustawodawstwa lub zasad określonej gałęzi prawa. Stworzona norma jest przeznaczona na użytek danej sprawy. Wydane orzeczenie nie staje się częścią obowiązującego prawa i ma tylko znaczenie precedensu sądowego. Prawo polskie nie dopuszcza stosowania analogii iuris. Analogia legis jako sposób wypełniania luk ma największe znaczenie w prawie cywilnym, mniejsze w prawie administracyjnym, prawie pracy. Natomiast nie jest dopuszczalna w prawie karnym, gdzie ma zastosowania zasada „nullum crimen sine lege”. ROZDZIAŁ CZWARTY
- Źródła prawa – akty normatywne, zwane także prawotwórczymi, które zawierają przepisy, dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa. Akty normatywne – akty prawne, w których zawarte są normy prawne. W naszym systemie są one podstawowymi źródłami prawa. Określa się je mianem prawa stanowionego. Obok nich pewną rolę jako źródło prawa odgrywa także prawo zwyczajowe.
- wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
- członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
- znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
- spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.
- O zamiarze przedłożenia Prezydentowi Rzeczypospolitej do ratyfikacji umów międzynarodowych, których ratyfikacja nie wymaga zgody wyrażonej w ustawie, Prezes Rady Ministrów zawiadamia Sejm.
- Zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych określa ustawa. Art. 90.
- Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach.
- Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, o której mowa w ust. 1, jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.
- Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym zgodnie z przepisem art. 125.
- Uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Art. 91.
- Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
- Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
- Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. Art. 92.
- Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.
- Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji, o których mowa w ust. 1, innemu organowi. Art. 93.
- (2)^ Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te akty.
- Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.
- Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem. Art. 94. Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb wydawania aktów prawa miejscowego określa ustawa. I. Konstytucja jest ustawą zasadniczą. Jest tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze w państwie, chyba że mamy do czynienia z państwem federacyjnym, w którym obok ogólnopaństwowej, obowiązują konstytucje stanowe (np. USA) czy republikańskie (Federacja Rosyjska). W Polsce Konstytucję uchwala Zgromadzenie Narodowe czyli połączone Izby Sejmu i Senatu. Przyjmuje ją Naród w drodze referendum konstytucyjnego. Konstytucja reguluje podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, strukturę i zakres działania naczelnych organów państwowych oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Konstytucja jest aktem o najwyższej mocy obowiązywania, fundamentem normatywnym całego systemu prawa. Żaden akt normatywny nie może być sprzeczny z Konstytucją. Do zmiany Konstytucji wymagana jest kwalifikowana większość 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. II. Ustawa – jest uchwalana przez Parlament. W drodze ustaw regulowane są wszystkie kwestie nie będące przedmiotem regulacji konstytucyjnej. Niektóre kwestie, jak budżet, prawa i wolności obywatelskie muszą być regulowane ustawą (tzw. materia ustawowa). Z ustawą muszą być zgodne wszystkie niższe niż ustawa akty normatywne (tzw. akty podustawowe). Uchwalanie ustaw odbywa się w trybie przewidzianym w Konstytucji oraz Regulaminach Sejmu i Senatu. III. Akty normatywne o randze ustawy – na mocy tzw. noweli sierpniowej z 1926 r. do Konstytucji z 1921 r., gdy Sejm i Senat były rozwiązane, Prezydent RP mógł w razie związanej z tym konieczności państwowej, na podstawie ustawowego upoważnienia wydawać rozporządzenia z mocą ustawy. Podlegały one następnie zatwierdzeniu przez Sejm. Do dzisiaj obowiązują w Polsce niektóre takie rozporządzenia, np.: prawo upadłościowe, prawo o postępowaniu układowym z 1934 r. Do 1989 r. Rada Państwa mogła wydawać między sesjami Sejmu (obecnie Sejm i Senat działają w permanencji) dekrety z mocą ustawy. Podlegały one zatwierdzeniu przez Sejm. Do dziś obowiązuje np., chociaż tylko w odniesieniu do pieczęci państwowych, dekret z 1955 r. o godle i barwie PRL oraz pieczęciach państwowych. IV. Ratyfikowane umowy międzynarodowe Konstytucje państw demokratycznych (w tym Konstytucja RP – art. 91 ust 2) uznają ratyfikowane umowy międzynarodowe za cześć krajowego porządku prawnego.
- wszelkie akty normatywne są podawane w sposób urzędowy do publicznej wiadomości,
- istnieje system kontroli konstytucyjności aktów normatywnych niższych niż konstytucja. Kontrolą tą zajmują się bądź sądy (USA) bądź specjalne trybunały konstytucyjne (RFN, Hiszpania, Polska). Jakkolwiek projekty ustaw mogą powstawać poza sferą działania organów państwa (wywodzić się ze środowisk naukowych, prawniczych, związków zawodowych itd.), to ich skuteczne wniesienie pod obrady parlamentu musi wiązać się z wykonaniem tzw. inicjatywy ustawodawczej. Prawo inicjatywy ustawodawczej to uprawnienie do wniesienia projektu ustawy pod obrady parlamentu. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje z reguły członkom parlamentu, rządowi, niekiedy głowie państwa. W Polsce inicjatywę ustawodawcza posiadają:
- posłowie w liczbie co najmniej 15 oraz komisje sejmowe,
- Senat,
- Rada Ministrów,
- obywatele w liczbie co najmniej 100 tysięcy osób,
- Prezydent. Parlament po otrzymaniu projektu ustawy (określa się to mianem „wpłynięcia projektu do laski marszałkowskiej”) uruchamia procedurę legislacyjną. Obejmuje ona:
- czytanie projektu czyli debatę nad jego treścią. Obecnie w Polsce odbywają się trzy czytania, pierwsze w komisjach, chyba, że dotyczy ustaw o najważniejszym znaczeniu – wtedy wszystkie czytania odbywają się na posiedzeniu plenarnym
- prace nad projektem w ramach stałych lub specjalnie powołanych do tego celu komisjach parlamentarnych. Komisje mogą zaproponować wniesienie poprawek, sugerować jego przyjęcie lub odrzucenie. Kolejne czytania projektu są poprzedzone pracami komisji
- głosowanie nad projektem. Odbywa się w ramach komisji, ale nie ma wtedy charakteru ostatecznego. Taki charakter ma głosowanie na posiedzeniu plenarnym. Głosowanie plenarne decyduje o przyjęciu lub odrzuceniu projektu oraz o ostatecznej treści ustawy. Ustawę w Polsce uznaje się za przyjętą, gdy Sejm uchwali ją większością głosów (za przyjęciem padło więcej głosów niż przeciw), w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów ( quorum ),
- w państwach, w których Parlament jest dwuizbowy (Polska, Francja, Włochy, USA, RFN) w uchwalaniu ustaw bierze udział także druga izba. W Polsce Senat włącza się już po uchwaleniu ustawy przez Sejm. Senat może zaaprobować ustawę bez zmian, uchwalić poprawki do ustawy lub ją odrzucić. W przypadku odrzucenia ustawy lub uchwalenia poprawek, ustawa wraca do Sejmu. Sejm może decyzję Senatu odrzucić, ale wymagana jest bezwzględna większość głosów (więcej niż połowa głosujących w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów). Jeżeli nie ma takiej większości uchwala się ustawę w wersji zaproponowanej przez Senat albo też odrzuca – gdy Senat zaproponował takie właśnie rozstrzygnięcie.
- podpis Prezydenta (głowy państwa). W niektórych krajach np. w USA veto Prezydenta ma charakter bezwzględny – odmowa podpisu uniemożliwia wejście ustawy w życie. W Polsce veto ma charakter zawieszający. Może być odrzucone poprzez ponowne uchwalenie tej ustawy większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
- podpisana przez głowę państwa ustawa podlega ogłoszeniu tzw.. urzędowym dzienniku promulgacyjnym. Promulgacja jest to podpisanie i ogłoszenie aktu normatywnego.
- w wielu krajach ustawy i inne akty normatywne podlegają kontroli pod względem ich konstytucyjności czyli zgodności z konstytucją państwa. W Polsce orzekaniem o zgodności ustaw z Konstytucją oraz niższych niż ustawa aktów normatywnych z Konstytucją i ustawami zajmuje się Trybunał Konstytucyjny. **ROZDZIAŁ PIĄTY
- Ogłaszanie aktów normatywnych** Warunkiem wejścia w życie Konstytucji, ustaw, rozporządzeń i aktów normatywnych prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (np. wyroków Trybunału Konstytucyjnego) określa Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych. Dz.U. z 2000 r. Nr 62, poz. 718 USTAWA z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych Art.
- Ustawa określa zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych oraz zasady i tryb wydawania dzienników urzędowych.
- Zasady i tryb ogłaszania umów międzynarodowych, a także układów zbiorowych pracy określają odrębne ustawy. Art.
- Ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku urzędowym jest obowiązkowe. (…) Art.
- Akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi termin dłuższy.(…) Art. Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania aktowi normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie. Art. Dziennikami urzędowymi w rozumieniu ustawy są: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”,(…) dzienniki urzędowe ministrów kierujących działami administracji rządowej, dzienniki urzędowe urzędów centralnych oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe. Art.
- W Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, zwanym dalej „Dziennikiem
