Pobierz Kompetencje osobiste i więcej Notatki w PDF z Psychologia rozwojowa tylko na Docsity! Dorosłość — okres między dorastaniem a starością: 20/25 — 65/85 r.ż. = 20-40 r.ż. — wczesna dorosłość (podejmowanie „dorosłych” ról życiowych) — 40-60 r.ż — średnia dorosłość (pełna aktywność zawodowa i społeczna) —. Powyżej 60 r.ż — późna dorosłość, starość (wycofanie z aktywności, zamknięcie ról zawodowych i społecznych. Ograniczenie sprawności fizycznej? Umysłowej? Problemy zdrowotne?) „O granicach poszczególnych okresów w życiu konkretnego człowieka decyduje nie wiek biologiczny [...], ale rodzaj interakcji między osobą a środowiskiem. Jej wiodące parametry, to styl życia, rodzaj realizowanych zadań i biologiczna kondycja organizmu” (Oleś, 2011, s. 16). Co decyduje o tym, że człowiek jest dorosły? Rodzaj zadań życiowych, jakie przyjmuje i realizuje. Odpowiedzialność za siebie i innych. Niezależność, zwłaszcza emocjonalna od rodziców. Wolność wyboru, siła do spełniania pragnień, realizacji dążeń (wytrwałość w podejmowaniu zadań, znoszeniu trudów życia, przezwyciężaniu przeszkód). Uuuu „Potrzebne jest jeszcze drugie określenie, doprecyzowujące kondycję psychologiczną i osobową człowieka dorosłego: dojrzałość” (Gałdowa, 2005, s.43). DOJRZAŁOŚĆ: = Reagowanie w mniej impulsywny, a bardziej refleksyjny sposób. =. Większy udział procesów świadomych i racjonalnych, mniejszy — procesów automatycznych (zwłaszcza w relacjach z innymi). —. Więcej przemyślanych decyzji w kontekście ich potencjalnych konsekwencji (odpowiedzialność), mniej działań nieprzemyślanych, niezaplanowanych, podejmowanych na zasadzie prób i błędów. = Nabywanie mądrości — zdolność wspierania innych, ustanawiania i realizowania celów. — Tworzenie stabilnej tożsamości, określenie sensu życia. —. Umiejętność określenia, jakie działania sprzyjać będą własnemu pełnemu rozwojowi (praca nad sobą). Kryteria rozwoju w kierunku dojrzałości: 1. Powiększanie wewnętrznego bogactwa 2. Dążenie do szczęścia 3. Wybór celów i realizowanie dążeń życiowych 4. Ćwiczenie giętkości adaptacyjnej i adekwatności reagowania 5. Zwiększanie odporności na frustrację 6. Klaryfikowanie hierarchii wartości i orientacji wartościującej 7. Zaangażowanie na rzecz dobra wspólnego 8. Transgresja 9. Kształtowanie szacunku wobec drugiego człowieka 10. Wyrabianie odpowiedzialności 11. Dążenie do rozsądnej autonomii 12. Budowanie dojrzałości moralnej (Goleman) Kompetencje osobiste - wskazują na to, jak radzimy sobie sami ze sobą, a ich komponenty, to m.in.: > > > Samoświadomość — w tym świadomość własnych emocji i ich skutków, adekwatna samoocena, wiara w siebie. Samoregulacja — w tym samokontrola i spolegliwość, rozumiana jako zdolność podporządkowania się normom, bycie uczciwym; a także sumienność, zdolność przystosowania się do zmian, innowacyjność. Motywacja — w tym dążenie do osiągnięć, zaangażowanie, inicjatywa, optymizm. Z czym wiąże się ocena satysfakcji życia? Wiąże się z przyjmowaną przez człowieka koncepcją szczęścia, jest pochodną bilansu życia, który prowadzi do odpowiedzi na pytanie o sens ludzkich dążeń. Czym uwarunkowany jest poziom satysfakcji? Poziom satysfakcji częściowo uwarunkowany jest czynnikami genetycznymi, ale także intencjonalną aktywnością. Jakie są komponenty satysfakcji z życia? uuvuuu samoakceptacja życiowy cel rozwój osobisty (Ryffi Singer, 2004) panowanie nad otoczeniem autonomia pozytywne relacje z innymi Do większego poczucia satysfakcji z życia przyczyniają się takie czynniki osobowościowe, jak: prężność ego (ego resiliency) przekonanie o osobistej skuteczności poznawczo-afektywne właściwości systemu Ja (spójna i uporządkowana samowiedza innowacyjność, zdolność do transgresji) wysoka samoocena optymizm (tzw. orientacja pozytywna). Co wpływa na lepszą ocenę satysfakcji z życia? Zaangażowanie (wewnętrzne) w realizację zadań i celów. Jak sensownie żyć? - zasady optymalnego istnienia człowieka: 1 2. 3. 4 5 „Staraj się służyć czemuś poza sobą, na przykład celom społecznym i kulturowym. Poszukuj zrównoważonego zaspokojenia potrzeb. Bądź gotów do pracy nad sobą [...]. Bierz odpowiedzialność za swoje cele i wybory. Słuchaj swego organizmu i naturalnego procesu wartościowania i bądź gotów na zmianę swych celów, gdy jest to konieczne” (Sheldon, 2004, s. 199). Rodzaje motywacji: = Motywacja zewnętrzna — wynika z chęci uzyskania nagród od otoczenia i uniknięcia kar. = Motywacja wewnętrzna — wynika z wyboru określonych celów, realizacji wewnętrznych potrzeb Z czym jest związana motywacja zewnętrzna a z czym nie ? Z motywacją zewnętrzną rzadko są związane działania prospołeczne, bywa związana z przedmiotowym traktowaniem innych ludzi, tendencjami do manipulacji. Można być skutecznym w swoich działaniach, ale cierpi na tym rozwój osobisty — w tym poczucie sensu. MODELE ROZWOJOWE Szanse, zmiany, wyzwania > ROZWÓJ =. Specyficzne dla zakończenia konkretnego stadium cyklu życia (np. zakończenie szkoły podstawowej/gimnazjum) = Specyficzne dla przejścia z jednego stadium w kolejne (np. rozpoczęcie szkoły średniej zlokalizowaniej dalej od miejsca zamieszkania) — Tworzenie i porzucanie długotrwałych nawyków (np. kontrola wagi ciała) =. Codzienne szanse i wyzwania (np. radzenie sobie z korkiem na ulicy) =. Niecodzienne szanse i wyzwania (np. żałoba). Siły w obliczu szans, zmian i wyzwań: = Siły biograficzne — wczesne doświadczenia (np. styl wychowania) => Siły osobiste — atrybuty pozwalające na rozwiązywanie złożonych problemów: charakter, inteligencja, twórczość, poczucie własnej skuteczności, wartości, itp. = Siły kontekstowe — pozytywne cechy aktualnej sieci społecznej i stylu życia (np. związki w rodzinie, aktywność w wolnym czasie, satysfakcjonujące role zawodowe). Jakie są pozytywne aspekty zmierzenia się z wyzwaniem/szansą? =. Zdrowie somatyczne =. Dobrostan psychiczny =. Stany optymalnego doświadczenia — Zwiększenie sił osobistych Zrozumienie procesu zmian i dopasowanie strategii przyspiesza owe zmiany. Brak dopasowania strategii -> spowolnienie procesu zmiany Fazy zmian: Prekontemplacja Kontemplacja Wyróżnione na podstawie analizy 24 szkół Planowanie psychoterapii oraz badaniach nad Działanie wzrostem i zmianą poza terapeutyczną. Utrzymywanie Zakończenie uvuuuu Czym jest prekontemplacja: Zaprzeczanie, że problem istnieje Unikanie informacji dotyczących problemu Przecenianie kosztów rozwiązania problemu Nie docenianie kosztów nierozwiązania problemu Obarczanie innych winą za trudności Stosowanie mechanizmu racjonalizacji uvuuuu Czym jest kontemplacja? = Akceptacja tego, że problem istnieje i że można się nim zająć w niedalekiej przyszłości. = Ambiwalencja co do zysków i kosztów wynikających z zajęcia się problemem (strach przed zmianą). Przedłużanie się tej fazy wynika z zastępowania konkretnych działań jedynie myśleniem o działaniach, ciągłym szukaniem absolutnej pewności co do jedynego słusznego rozwiązania, czekaniem na „ten właściwy moment”. Czym jest planowanie? =. Postanowienie dokonania zmiany w najbliższym czasie (miesiącu). — Zamiana ogólnej decyzji o zmianie na planowanie konkretnych kroków jej realizacji. =>. Zbieranie informacji co do możliwych rozwiązań. !! Aby z tej fazy móc przejść do kolejnej, potrzebne jest przekonanie o zdecydowanej przewadze zalet nad wadami związanymi z próbą rozwiązania problemu. !! Czym jest działanie ? = Wdrażanie planu w życie. Pułapki: =. Brak wystarczającego planowania = Chęć zmiany, ale niechęć do wysiłku =. Niewłaściwy wybór rozwiązania problemu — Powtarzanie tego samego rozwiązania problemu, które jest tylko częściowo efektywne. Czym jest utrzymywanie ? =. Aktywne kroki upewniające w przekonaniu, że nie wróci się do starego nawyku. Pułapki: Presja otoczenia społecznego Testowanie silnej woli Szczególne sytuacje (okazje) Myślenie z nadmierną pewnością siebie o problemie = Zaprzeczanie, racjonalizacja > > > > Czym jest zakończenie? =. Brak ochoty na to, by wrócić do starych zachowań = Pewność co do tego, że można poradzić sobie z trudnościami Faza ta występuje rzadko. Najczęściej pozostajemy w fazie utrzymywania, okresowo wracając do wcześniejszych faz. Wniosek: to normalne, że w procesie dokonywania zmian kilkakrotnie doświadczymy porażki! Oczekiwanie sukcesu „od razu” prowadzić może do zniechęcenia. Co to jest AVE ? Abstinence Violation Effect (AVE) — efekt pogwałcenia warunków abstynencji. —> Dotyczy każdego z nas i może się pojawić, kiedy próbujemy sprostać wyzwaniu („tylko jeden kieliszek”, „tylko jeden pączek”). =. Nawrót do starych nawyków musi nastąpić kilkakrotnie, abyśmy nauczyli się, jakie trudności możemy napotkać w procesie zmiany (sytuacje, relacje, sposoby myślenia, zachowania, uczucia). =. Kluczem do ostatecznego sukcesu jest rozpoznanie wzorca myślenia AVE i uniknięcie go. Wzrost świaciomości — wzbudzanie emocji Wyznaczanie celów i monitorowanie Ponowna ewaluacja Ja wyzwolenie się | kontrola bodźca Przeciwstawianie Nagrody PoziAwaratei | Zapobieganie nawrotom Na czym polega cykl Kolba ? — Proces uczenia się jest skuteczny, jeśli DOŚWIADCZYMY nowej wiedzy, wyciągniemy wnioski z tego doświadczenia i sprawdzimy ich wartość w nowej sytuacji. 1.Doświadczenie -> 2.refleksyjna obserwacja -> 3.abstrakcyjna konceptualizacja -> 4.aktywne eksperymentowanie. — Oznacza to, że PORAŻKA może zapoczątkować proces zmiany — jest rzeczywistym doświadczeniem, a dodatkowo ma znaczenie osobiste. => 2. Kolejnym krokiem jest refleksyjne przyjrzenie się temu, co się wydarzyło: zbiór czynników wewnętrznych i zewnętrznych przyczyniających się do zdarzenia + mechanizmy zaradcze i adaptacyjne (warunek - dystans wobec zdarzeń). Pułapka — mylenie obserwacji z interpretacją, przyjmowanie jednostronnego punktu widzenia, przyjęcie informacji zwrotnych na własny temat. Zachowania ucieczkowe w odpowiedzi na informację zwrotną (Rogers, 2013) Powrót do dziecięcej zależności (strofujący rodzic) Zwlekanie (świadomość tego, że coś jest nie tak, ale nie badanie tego) Zaprzeczanie (ignorowanie problemu) Zamartwianie się (strach przed tym, co można odkryć, rozważanie negatywnych stron sytuacji) Zazdrość (inni mogą być ocenieni lepiej) Autosabotaż (urzeczywistnianie negatywów) uuuvuwu 3. Co z tego wynika? (konceptualizacja) — wnioski będące regułami postępowania -> wytyczne do działania. Sukces odnotowuje się w tym zakresie zwłaszcza u osób, które są świadome znaczenia, jakie ma dla ich życia trudna sytuacja oraz u tych, które są odpowiedzialne za efekty rozwiązania problemu. = 4. Aktywne eksperymentowanie - zastosowanie wniosków w kolejnych sytuacjach życiowych + chęć zmiany. Ważne jest również przekonanie o własnej skuteczności U Model Kiibler-Ross (1997) reakcji na stratę/zmianę Gniew Wymia| Targowanie się Akcepiacja Intensywność emocji Przewidywany smutek Zaprzeczenie Niska Powiązana z nią jest DECYZJA, która zawsze niesie za sobą KOSZT: = Wybór jednej rzeczy oznacza rezygnację z czegoś innego (metafora głodnego psa, który nie może wybrać między dwoma porcjami jedzenia). Podjęcie decyzji wystawia człowieka na lęk przed brakiem oparcia. Może wiązać się z poczuciem winy — zwłaszcza gdy jako dziecko doświadcza się sytuacji, kiedy własne decyzje są krytykowane, odczuwane jako złe, zabronione. > > Rodzaje izolacji: =. Interpersonalna — samotność =. Intrapersonalna — oddzielenie się od części samego siebie — duszenie swoich uczuć, pragnień, brak zaufania do siebie — własnych sądów (odniesienie do psychopatologii) = Egzystencjalna — oddzielenie jednostki od innych i od świata Izolacja egzystencjonalna: —. Nie można umrzeć z kimś i dla kogoś — umieranie jest najbardziej samotnym doświadczeniem =. Człowiek jest samotny w odpowiedzialności za swoje życie = Wkonfrontacji z nicością pojawia się lęk, który próbujemy uciszyć (rozrywki, znane miejsca, role, zasady, ludzie); lęk pojawia się również, kiedy znany świat staje się nieprzewidywalny — doświadczenie uczucia, że wszystko, co cenne, może zniknąć. Izolacja a rozwój: =. Proces rozwoju prowadzi do stawania się kimś odrębnym, do polegania na sobie, bycia niezależnym. =. Człowiek przeżywa strach przed izolacją egzystencjalną, który z kolei stanowi o jego relacjach interpersonalnych. ALE! - mierzenie się z samotnością pozwala na głębokie i sensowne relacje z innymi pod warunkiem, że nie będzie nami kierować „strach przed otchłanią samotności”. * Najlepsza relacja to taka, która jest wolna od potrzeb — kochanie kogoś dla niego samego. « _ Osoby zorientowane na rozwój są mniej zależne od innych, nie oczekują pochwał, nagród, potwierdzenia własnej wartości i innego rodzaju zaspokajania potrzeb, w przeciwieństwie do osób zorientowanych na brak — one wchodzą w relacje, w których druga osoba ma być użyteczna, a inne relacje budzą lęk, wrogość, irytację. SENS =. Człowiek potrzebuje sensu — celów, wartości. Brak sensu powoduje cierpienie. — Świat jest przypadkowy, wszystko, co jest, mogłoby być inne. NIE ISTNIEJE SENS sam w sobie, bo świat sam w sobie nie ma planu. Jedyne wskazówki co do życia tworzy sam człowiek. SENS A CEL =. Sens życia człowieka obejmuje jego cel. Człowiek doświadcza poczucia sensu wtedy, gdy jego życiem kieruje jakiś nadrzędny cel (rozumienie świeckie tzw. sensu ziemskiego). —. Sens kosmiczny — założenie istnienia pewnego wzorca, który istnieje poza daną osobą, odniesienie do duchowego porządku we wszechświecie (w religii katolickiej schemat sensu opiera się na zasadzie podporządkowania świata i ludzi części Boskiego Planu). e _ Ten rodzaj sensu potrzebny jest człowiekowi zwłaszcza wtedy, gdy zdarzenia przekraczają jego zdolności pojmowania — zrozumienie sensu cierpienia, bólu, śmierci. e _ Odczuwanie sensu kosmicznego zwykle wiąże się z jednoczesnym posiadaniem sensu świeckiego. SENS ŚWIECKI = Odpowiada nie na pytanie dlaczego żyjemy?, ale na pytanie — jak żyć? =. Człowiek powinien wymyślić własny sens, a potem zaangażować się w jego wypełnianie (Camus, Sartre). Dobrze i słusznie jest zanurzyć się w strumieniu życia. UU Altruizm — pozostawianie świata po sobie lepszym, dawanie, bycie użytecznym dla innych. Oddanie sprawie — praca dla większej całości (rodziny, dzieci, państwa, religii), stwarzanie czegoś od nas większego, pozostawianie czegoś, co nie zniknie po naszej śmierci. Wyniesienie jednostki ponad samą siebie. — Twórczość — stwarzanie piękna, czegoś nowego, harmonijnego. Twórcze podejście do KAŻDEJ pracy nadaje życiu sens. SENS ŚWIECKI — Rozwiązanie hedonistyczne: Celem jest pełne życie, szukanie przyjemności, cieszenie się życiem, układanie tak planów, aby ich realizacja dostarczała radości. Takie podejście może zawierać w sobie wszystkie wcześniej wymienione. — Samorealizacja — angażowanie się w realizowanie wrodzonych możliwości. „żyjemy, by zrealizować nasze możliwości” (Maslow). =. Przekraczanie samego siebie — zmierzanie do czegoś lub kogoś poza sobą lub ponad sobą. Przeciwna postawa jest najlepiej widoczna w niesatysfakcjonujących relacjach interpersonalnych. > W cyklu życia następuje przechodzenie od skupienia na sobie (np. poszukiwanie swojej tożsamości w wieku dojrzewania, budowanie pozycji zawodowej w wieku wczesnej i średniej dorosłości) do szukania sensu w działaniach przekraczających siebie (troska o potomstwo, naturę, itp.). Widać to zwłaszcza u mężczyzn, podczas gdy kobiety często altruistyczne wcześniej, zaczynają myśleć o sobie dopiero w starszym wieku. Na czym polega samorealizacja ? Polega na odkrywaniu, jaki jest nasz potencjał, do czego zostaliśmy stworzeni, rozwijaniu siebie tak, by żyć pełnią życia. Do rozwoju jakich cech powinniśmy dążyć? Powinniśmy dążyć do rozwoju cech, które wyrażają i umożliwiają jednocześnie samoaktualizację. Co jest podstawą badań nad samorealizacją? Podstawą badań nad samorealizacją są wywiady, obserwacje i biografie osób żyjących pełnią życia i realizujących własny potencjał. Osoby samorealizujące się według Maslowa: uvuuuuuuwu Abraham Lincoln (prezydent, w ostatnich latach życia) Thomas Jefferson (prezydent) Albert Einstein (fizyk) Eleonora Roosvelt (działaczka na rzecz praw człowieka) Jane Addams (bojowniczka o pokój i reformy społeczne, laureatka Pokojowej Nagrody Nobla) William James (prekursor psychologii humanistycznej i fenomenologii) Albert Schweitzer (teolog i duchowny luterański, laureat PNN) Aldous Huxley (powieściopisarz, poeta) Benedict de Spinoza (filozof). Cechy osób samorealizujących się: uvuwuuuwu Percepcja rzeczywistości Akceptacja Spontaniczność Koncentracja na problemie Samotność Autonomia Świeżość ocen Doświadczenia szczytowe Poczucie wspólnoty z ludźmi Dlaczego nie dochodzi do samorealizacji u wszystkich? uuuvuwu Nastawienie środowiska Wzorce i oczekiwania kulturowe Niechęć do wysiłku Niechęć do zmiany Lęk Brak rozpoznania wartości Mobilizacja do rozwoju: uvuwuuuwu Pokora i szacunek Relacje interpersonalne Etyka Rozróżnianie środków i celów Poczucie humoru Twórczość Odporność na wpływy kulturowe Niedoskonałość System wartości Rozwiązanie dychotomii = Tillich „od człowieka oczekuje się, że w ramach granic swego istnienia, uczyni z siebie to, czym ma się stać, że wypełni swoje przeznaczenie”. e _ Gdynie realizujemy swojego potencjału, gdy odwracamy się od siebie — czujemy się winni wobec samych siebie (Tillich, Rank, Horney)l =. Spotkanie z tym doświadczeniem może być konstruktywną siłą mobilizującą do rozwoju. Psychologia humanistyczna — C. Rogers > Osoba rozwijająca się * Jest otwarta na doświadczenie * Nie jest nastawiona obronnie * Makontakt z rzeczywistością (jasna świadomość) *_ Ma bezwarunkowe poczucie własnej wartości * Ma harmonijne relacje z ludźmi — Praca z osobą jest ukierunkowana na wydobycie potencjału i wzmocnienie cech, które będą wspierały rozwój. Jakie są główne tezy psychologii pozytywnej? uvuuuu Rozwijanie i maksymalizowanie doświadczeń pozytywnych jako strategia osiągania satysfakcji życiowej. Przeciwwaga dla koncentracji na własnych słabościach i angażowania się w próby ich udoskonalenia. Ludzie są z natury dobrzy Akcent na to, co może się stać niż na to co było lub co jest. Koncentracja na tym, co sprawia, że życie jest warte życia Badania mają wyjaśniać tajemnicę ludzkiej siły, a praktyka ma przyczyniać się do jej wzrostu. Spójność międzykulturowa wartości: = Potrzeby biologiczne organizmu =. Motywy społeczne wynikające z konieczności interakcji społecznych — Wymagania społeczno-instytucjonalne (potrzeby grupy). Dwa ostatnie wymagania muszą być przez człowieka rozpoznane, aby sobie z nimi poradził, a w dodatku nie może tego zrobić sam (rola języka, słów, transmisji kulturowej, informacje od społeczeństwa na temat realizacji wymogów, itp.). | ŁAeZYA Pomiar wartości: —. Skala Wartości Schwartza (Schwartz Value Scale, SVS) — 57 itemów będących nazwami wartości (plus wyjaśnienia w nawiasie); szacowanie wartości od -1 (przeciwna moim wartościom) poprzez O (nieważna) do 7 (bardzo ważna) =. Portretowy kwestionariusz wartości (Portrait Value Questionnaire, PVQ) - itemy opisujące różnych ludzi w kategoriach ich celów, aspiracji i przekonań dotyczących tego, co w życiu ważne (rozwinięcie 57 itemów z SVS). Badany odpowiada, w jakim stopniu ktoś jest podobny do niego, używając skali 6-stopniowej. Moja hierarchia wartości: = Wartości — standardy regulacyjne e _ Na poziomie deklaratywnym e _ Na poziomie realizacyjnym Cenię prawdę, wartością dla mnie jest prawda =. Dlaczego ta wartość jest dla ciebie ważna? =. Wjjaki sposób w swoim codziennym życiu realizujesz tę wartość, co robisz lub czego nie robisz; jak oceniasz i ustosunkowujesz się do sytuacji gdy wartość ta jest zagrożona? = Co wynika dla ciebie z tych zachowań ? Działanie w oparciu o wartości: teoria i terapia akceptacji i zaangażowania ACT (S.Hayes) = Elastyczność psychologiczna (flexibility) to zdolność do pełnego kontaktu z chwilą obecną oraz myślamii uczuciami, jakie się z tymi myślami wiążą, bez niepotrzebnego bronienia się. W zależności od sytuacji, zdolność do utrzymania lub zmiany zachowania na rzecz własnych celów i wartości. = Brak elastyczności psychologicznej (inflexibility) to sztywna dominacja reakcji psychicznych nad wybranymi wartościami i uwarunkowaniami. Zdarza się to często, gdy osoby są w fuzji z oceniającymi i opisującymi ich myślami i próbują unikać doświadczania niechcianych przeżyć, tracąc kontakt z tu i teraz. = Z perspektywy elastyczności psychologicznej nie ma obiektywnie właściwych i niewłaściwych działań. Nie ma nic złego w tym, aby szukać okazji do czucia się lepiej, ani w tym, że unikamy nieprzyjemnych bodźców. Jednak gdy próby uniknięcia lęku czy smutku sprawiają, że tracimy kontakt z czymś ważnym, wówczas im bardziej sztywne nasze podejście, tym węższe staną się możliwości na cenne życie. Działanie w oparciu o wartości (ACT) = Wartości wyrażają się w działaniach, w jakości naszych działań. e _ Czasowniki i przysłówki, a nie rzeczowniki i przymiotniki « _ Nadają kierunek naszym działaniom e _ Wartości są fundamentem dokonywanych przez nas wyborów i dokonywanych ocen = Wartości nie można posiadać * To nie uczucia * To niecele =. Dowolnie wybierane « Świadomie je wybieram, działam w oparciu o nie i ponoszę tego konsekwencje Obszary wartości: =— Małżeństwo/partnerstwo/związek intymny — Edukacja/szkolenia/rozwój osobisty =. Rodzicielstwo = Rekreacja/rozrywka => Relacje rodzinne = Duchowość => Przyjaźń relacje społeczne — Postawa obywatelska => Kariera/praca = Zdrowie